संत सेना महाराज- “गुण गाईन अभंगी। घैर्यबल देई अंगी-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

     "गुण गाईन अभंगी।

     घैर्यबल देई अंगी॥"

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
अभंग: "गुण गाईन अभंगी। धैर्यबल देई अंगी॥"
१. आरंभ (Introduction/Arambh)
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील थोर संत कवी आहेत. त्यांनी आपल्या अभंगातून भक्ती, नम्रता, वैराग्य आणि ईश्वरनिष्ठेचे महत्त्व सांगितले आहे. प्रस्तुत दोन चरणांमध्ये त्यांनी परमेश्वराजवळ भक्ती आणि सामर्थ्य (devotion and strength) अशा दोन अत्यंत महत्त्वाच्या गोष्टींची विनंती केली आहे. यातून त्यांची परमेश्वरावरील अढळ श्रद्धा आणि स्वकल्याणाची तळमळ दिसून येते.

२. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Meaning of each stanza/Pratyek Kadvayacha Arth)
कडवे १ (Stanza 1): "गुण गाईन अभंगी।"
सरळ अर्थ: मी अखंडपणे, न थांबता (अभंगी म्हणजे अखंड, नेहमी) तुझे गुणगान (चांगले कार्य, चांगुलपणा) गात राहीन.

भावार्थ: या चरणात संत सेना महाराज ईश्वरभक्तीची निष्ठा व्यक्त करतात. त्यांचे म्हणणे आहे की, त्यांची भक्ती क्षणिक किंवा सहेतुक नसावी, तर ती अविरत, नित्य आणि समर्पित असावी. ईश्वराचे नामस्मरण आणि त्याच्या कल्याणकारी गुणांचे चिंतन हेच जीवनातील खरे परम सुख आहे, अशी त्यांची धारणा आहे.

कडवे २ (Stanza 2): "धैर्यबल देई अंगी॥"
सरळ अर्थ: माझ्या शरीरात (अंगी) तू धैर्य आणि बल (धैर्यशील शक्ती) प्रदान कर.

भावार्थ: या चरणातून संतांनी व्यावहारिक आणि आध्यात्मिक जीवनातील संघर्षावर मात करण्यासाठी शक्तीची (Strength) मागणी केली आहे. जीवनातील संकटे, मोह आणि दुर्गुण यांना तोंड देण्यासाठी आत्मिक सामर्थ्य आणि मनःशांती (Mental Peace) असणे गरजेचे आहे. हे धैर्यबल केवळ ईश्वराच्या कृपेनेच मिळू शकते, अशी त्यांची नम्र भावना आहे.

३. संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, extensive, and lengthy elaboration/Pradirgh Vivechan)
पहिला चरण: भक्तीचे स्वरूप
"गुण गाईन अभंगी।" हा चरण अखंड भक्तीच्या संकल्पनेवर प्रकाश टाकतो. संत सेना महाराज ईश्वराला केवळ 'देणारा' म्हणून न पाहता, त्याला आपल्या नित्याच्या उपासनेचा विषय बनवतात.

'अभंगी' या शब्दातून नित्यता (Continuity), स्थिरता (Stability) आणि एकाग्रता (Concentration) सूचित होते. याचा अर्थ असा की, संत केवळ सुखात नव्हे, तर दु:खातही, फक्त मंदिरात नव्हे, तर प्रत्येक कामात ईश्वराचे गुणगान गाऊ इच्छितात.

उदाहरण: जसे तुकाराम महाराजांनी म्हटले आहे, "अनंत रूपे अनंत वेष। दाटले अवघे परब्रह्म!" – याप्रमाणे संतांना ईश्वराचे गुणगान जगभरच्या प्रत्येक कणांत दिसावे लागते. हे गुणगान केवळ ओठांपुरते नसून, ते मन, वाचा आणि कर्म या तिन्हीतून व्यक्त व्हावे लागते. परमेश्वराची दया, क्षमा, शांती, आणि न्याय या गुणांचे अखंड स्मरण करणे म्हणजेच अभंगी गुणगान होय.

दुसरा चरण: सामर्थ्याची मागणी
"धैर्यबल देई अंगी॥" या चरणात संतांची वास्तववादी वृत्ती (Realistic approach) प्रकट होते. केवळ भक्ती पुरेशी नाही, तर त्या भक्तीच्या मार्गावर टिकून राहण्यासाठी मानसिक बळ आवश्यक आहे.

'धैर्यबल' म्हणजे चिकाटी (Perseverance), आत्मविश्वास (Self-confidence) आणि शांतता (Composure). अध्यात्माच्या मार्गावर अहंकार, मोह, लोभ यांसारखे अनेक अडथळे येतात. संसारिक जीवनातील कठिण प्रसंग, निंदा, अपमान यांना सामोरे जाण्यासाठी मन कणखर असावे लागते.

उदाहरण: जसे ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवतगीतेत म्हटले आहे, "तरी आत्मबळ हाचि आधार". या धैर्याशिवाय माणूस मोहांना बळी पडून भक्तीच्या मार्गावरून ढळू शकतो. संत सेना महाराज नम्रपणे हे बळ स्वतःच्या हिमतीवर न मिळवता, ईश्वराच्या कृपेने मागत आहेत. यातून त्यांची विनयशीलता आणि ईश्वरावरील पूर्ण अवलंबित्व दिसून येते.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Samarop ani Nishkarsha)
हा अभंग म्हणजे भक्ती आणि शक्ती (Devotion and Strength) यांचा सुंदर संगम आहे.

समारोप (Conclusion):
या दोन चरणांमध्ये संत सेना महाराजांनी जीवनातील दोन मूलभूत गरजा ईश्वरापुढे मांडल्या आहेत: ईश्वरप्रेम (गुणगान) आणि जीवन जगण्याचे सामर्थ्य (धैर्यबल). ते परमेश्वराला सांगतात की, तू मला अशी शक्ती दे की ज्यामुळे मी अखंडपणे तुझे स्मरण करू शकेन आणि त्या स्मरणातून मिळणाऱ्या धैर्याने संसारातील सर्व वादळे शांत करू शकेन.

निष्कर्ष (Summary/Inference):
या अभंगाचा अंतिम निष्कर्ष (Ultimate Inference) हा आहे की, खरा भक्त हा केवळ देवाचे गुणगान गात बसत नाही, तर तो त्या गुणांना स्वतःच्या जीवनात उतरवण्याचे बळही मागतो. ही प्रार्थना केवळ शब्दांची नाही, तर जीवनविषयक एक दृष्टिकोन आहे, जो प्रत्येक मनुष्याला भक्तीच्या बळावर यशस्वी आणि समाधानी जीवन जगण्यास शिकवतो. ईश्वराच्या कृपेशिवाय (Without God's Grace) खरी भक्ती शक्य नाही आणि खरी भक्ती असेल तरच जीवनात शाश्वत धैर्य येते.

यासारख्या कोठेही संस्कृतपासून तयार झालेले शब्द, मांडणीत पाहावयास मिळत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.10.2025-बुधवार.
===========================================