संत सेना महाराज- “भान हरपले देहाचे। सेना पदोपदी नाचे-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

     "भान हरपले देहाचे। सेना पदोपदी नाचे॥"

     मन रंगले हर्षले। विठ्ठलरूपी तन्मय झाले॥"

     "देव दीनांचा दयाळ। शरणागत पाळी लळा॥"

संत सेना महाराजांच्या एका अत्यंत भावपूर्ण अभंगाचे तीन महत्त्वाचे टप्पे विचारले आहेत. हा अभंग पराकोटीची भक्ती, आत्मविसर्जन आणि ईश्वराची करुणा यावर आधारित आहे.

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
अभंग: "भान हरपले देहाचे..."
१. आरंभ (Introduction/Arambh)
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक श्रेष्ठ संत कवी आहेत. त्यांचे अभंग शुद्ध भक्तीचे आणि विनम्र शरणागतीचे प्रतीक आहेत. प्रस्तुत अभंगामध्ये भगवंताच्या प्रेमाने भक्ताला प्राप्त होणाऱ्या आनंदाचे, आत्मविसर्जनाच्या अवस्थेचे (Self-forgetfulness) आणि परमेश्वराच्या कृपाळूपणाचे वर्णन केले आहे. ही केवळ प्रार्थना नाही, तर भक्तीच्या परमानंदाची अनुभूती (Experience of bliss) आहे.

२. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन (Meaning and Extensive Elaboration)
कडवे १: आत्मविसर्जनाची अवस्था (The State of Self-Forgetfulness)
"भान हरपले देहाचे। सेना पदोपदी नाचे॥"

सरळ अर्थ:

भान हरपले देहाचे: मला माझ्या शरीराचे भान (जाणीव) राहिले नाही.

सेना पदोपदी नाचे: संत सेना महाराज (स्वतःचे नाव घेत) प्रत्येक पावलावर आनंदाने नाचू लागले आहेत.

सखोल विवेचन:

हा चरण योगमार्गातील आणि भक्तिमार्गातील एका महत्त्वपूर्ण अवस्थेचे वर्णन करतो. 'भान हरपणे' म्हणजे केवळ बेशुद्ध होणे नव्हे, तर 'मी' आणि 'माझे शरीर' या अहंकाराची जाणीव विसरणे होय. जेव्हा भक्तीचा परम अनुभव येतो, तेव्हा भक्त देहबुद्धी (Attachment to body) सोडतो.

उदाहरणार्थ: ज्याप्रमाणे संत नामदेव किंवा मीराबाई यांची भक्ती पराकोटीला पोहोचल्यावर त्यांना आपल्या शरीराची, जगाची पर्वा न करता, केवळ भगवंताच्या प्रेमात लीन होऊन नाचण्याचा किंवा नामस्मरण करण्याचा आवेग आवरता आला नाही, तसेच सेना महाराजांनाही विठ्ठलाच्या प्रेमामुळे प्रत्येक पावलावर आनंदाने नाचण्याची प्रेरणा मिळाली आहे. हा नाच म्हणजे केवळ शरीराची हालचाल नसून, आत्म्याच्या आनंदाची बाह्य अभिव्यक्ती आहे.

कडवे २: विठ्ठलरूपी तन्मयता (Absorption in the Form of Vitthal)
"मन रंगले हर्षले। विठ्ठलरूपी तन्मय झाले॥"

सरळ अर्थ:

मन रंगले हर्षले: माझे मन पूर्णपणे रंगून (आकर्षित होऊन) आनंदी झाले आहे.

विठ्ठलरूपी तन्मय झाले: ते विठ्ठलाच्या रूपात पूर्णपणे एकजीव (तल्लीन/तन्मय) झाले आहे.

सखोल विवेचन:

पहिल्या कडव्यातील देहाचे भान हरपल्यावर, दुसऱ्या कडव्यात मनाची अवस्था सांगितली आहे. नामस्मरण आणि ध्यानामुळे मन विषयांपासून दूर होऊन भगवंताच्या रूपात स्थिर होते. 'मन रंगणे' याचा अर्थ मन ईश्वरी रंगात (दैवी प्रेमात) पूर्णपणे रंगले आहे.

'तन्मय' होणे म्हणजे भक्त आणि भगवंत यांच्यातील द्वैत (Duality) संपणे. हे अद्वैताचे (Non-duality) प्राथमिक रूप आहे, जिथे मनाला विठ्ठलाशिवाय दुसरे काही दिसत नाही. जसे पाणी दुधात मिसळल्यावर ते एकजीव होते, तसेच संत सेना महाराजांचे मन विठ्ठलरूपात मिसळून गेले आहे. याच तन्मयतेमुळे त्यांना खरा 'हर्ष' (Ultimate Joy) प्राप्त झाला आहे. हा आनंद क्षणिक नसून शाश्वत आहे.

कडवे ३: ईश्वराचे कृपाळूपण (God's Compassion)
"देव दीनांचा दयाळ। शरणागत पाळी लळा॥"

सरळ अर्थ:

देव दीनांचा दयाळ: देव हा दीन (गरीब/दुःखी) लोकांवर दया (करुणा) करणारा आहे.

शरणागत पाळी लळा: जो शरणागती (पूर्ण समर्पण) पत्करतो, त्याचा देव लळा (प्रेम/कौतुक) देऊन पालन करतो.

सखोल विवेचन:

हा चरण मागील दोन अवस्थांचा आधार स्पष्ट करतो. भक्ताला देहाचे भान का हरपले आणि मन तन्मय का झाले? कारण ईश्वराचे स्वरूपच मुळी करुणामय आहे.

'दीनांचा दयाळ' हे देवाचे सर्वात मोठे बिरुद आहे. भगवंत कधीही जाती, धर्म, किंवा श्रीमंती पाहून दया करत नाही, तर तो केवळ भक्ताचा भाव आणि त्याची दीनता पाहतो.

उदाहरण: जसे गजेंद्र मोक्षाच्या कथेत हत्तीने (दीन) पूर्ण शरणागती पत्करल्यावर भगवंताने तत्काळ धाव घेतली, तसेच जो भक्त 'मी काहीच नाही' (नम्रता) या भावाने देवाच्या चरणी शरणागत होतो, त्याचा देव आपल्या बाळाप्रमाणे (लळा देऊन) पालन करतो. संत सेना महाराजांनी या चरणातून आपल्या भक्तीची अट सांगितली आहे—ती म्हणजे पूर्ण शरणागती आणि नम्रता.

३. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Samarop ani Nishkarsha)
समारोप (Conclusion):
हा अभंग भक्तीचे तीन टप्पे स्पष्ट करतो: देहाची विस्मृती (आत्मविसर्जन), मनाची एकाग्रता (तन्मयता) आणि या भक्तीचा आधार (ईश्वरी दया). संत सेना महाराज सांगतात की, खरी भक्ती केवळ तोंडातून नामस्मरण करणे नव्हे, तर शरीर, मन आणि बुद्धी या तिन्हींना विठ्ठलाच्या चरणी पूर्णपणे समर्पित करणे होय.

निष्कर्ष (Summary/Inference):
या अभंगाचा अंतिम निष्कर्ष (Ultimate Inference) हा आहे की, भगवंताच्या कृपेची प्राप्ती केवळ शरणागती आणि प्रेमभक्तीतून होते. जेव्हा भक्त 'मी' पणाचा अहंकार सोडतो आणि विठ्ठलाच्या रूपात तन्मय होतो, तेव्हाच त्याला खरा, अविनाशी आनंद (हर्ष) मिळतो. देव हा केवळ शक्तीमान नाही, तर तो दीन, दुबळ्या भक्तांवर निरपेक्ष प्रेम करणारा दयाळू आहे.

यासारख्या असंख्य सहजसुंदर अभंगरचना असल्याने त्या सतत वाचाव्या वाटतात, मनातील सहज भक्तिभाव व्यक्त केल्याने अभंगरचना आनंद देतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.10.2025-गुरुवार.
===========================================