अग्रायण नवIन्न प्राशन - निसर्गाचा प्रसाद आणि कृतज्ञतेचा संस्कार 🌾🙏-1-

[Atul Kaviraje]

अग्रायण नवIन्न प्राशन - निसर्गाचा प्रसाद आणि कृतज्ञतेचा संस्कार 🌾🙏-

दिनांक: 07 ऑक्टोबर, 2025 - मंगळवार
पर्व/संस्कार: अग्रायण नवIन्न प्राशन (नवीन धान्य स्वीकारण्याचा धार्मिक विधी/सण)

अग्रायण नवIन्न प्राशन हा भारतीय संस्कृतीतील एक अत्यंत पवित्र आणि महत्त्वाचा संस्कार आहे, जो मुळात 'नव अन्न' (नवीन धान्य) प्राप्त झाल्यावर केला जातो. हा निसर्ग, अन्नदाता (शेतकरी) आणि परमपिता परमेश्वर यांच्याप्रती कृतज्ञता आणि नम्रता व्यक्त करण्याचा सण आहे. हा केवळ एक धार्मिक विधी नसून, एक सामाजिक आणि कृषी-संबंधित उत्सव देखील आहे, जिथे कुटुंब आणि समाज एकत्र येऊन नवीन धान्य पहिल्यांदा ग्रहण करतात.

'नवIन्न' शब्द दोन शब्दांनी बनला आहे: 'नव' (नवीन) आणि 'अन्न' (धान्य). 'प्राशन' म्हणजे 'खाणे' किंवा 'स्वीकारणे'. 'अग्रायण' शब्द 'अग्र' पासून बनलेला आहे, ज्याचा अर्थ आहे 'सर्वात आधी'. अशा प्रकारे, हा तो विधी दर्शवितो जिथे वर्षातील पहिले पीक सर्वप्रथम देवी-देवतांना आणि पूर्वजांना अर्पण केल्यानंतरच स्वतः स्वीकारले जाते.

10 प्रमुख मुद्दे आणि विवेचनात्मक विस्तार:

1. नवIन्न प्राशनचा मूळ अर्थ आणि उद्देश (The Core Meaning and Purpose) 🍚
हा संस्कार आपल्याला शिकवतो की आपण आपल्या जीवनातील प्रत्येक गोष्टीसाठी ईश्वर आणि निसर्गावर अवलंबून आहोत.

1.1. कृतज्ञतेचा भाव: याचा मुख्य उद्देश भूमी माता, सूर्य देव आणि अन्नपूर्णा देवी यांच्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करणे आहे, ज्यांनी विपुल पीक प्रदान केले.

उदाहरण: नवIन्नापासून बनवलेले पदार्थ एका पत्रावळित ठेवून प्रथम देवी-देवतांना समर्पित केले जातात.

1.2. दोष निवारण: अशी मान्यता आहे की नवीन धान्यात जे काही दोष असतील, ते यज्ञ आणि मंत्रोच्चाराने शुद्ध होतात, ज्यामुळे ते उपभोग घेण्यासाठी पूर्णपणे सुरक्षित बनते.

2. वैदिक आणि पौराणिक संदर्भ (Vedic and Puranic Context) 🕉�
नवIन्न प्राशनचा उल्लेख प्राचीन गृह्य सूत्र (Grihya Sutras) आणि वेदांमध्ये आढळतो, जे याला एक महत्त्वाचा संस्कार मानतात.

2.1. षोडश संस्कारात स्थान: जरी हा थेट 'षोडश संस्कारां'मध्ये (सोळा संस्कारांमध्ये) समाविष्ट नसला तरी, तो उपनयन आणि विवाह यांसारख्या प्रमुख संस्कारांसोबत एक महत्त्वाची धार्मिक क्रिया म्हणून जोडलेला आहे.

2.2. देवी अन्नपूर्णा: या विधीमध्ये विशेषतः देवी अन्नपूर्णा (माँ पार्वतीचे रूप, जी अन्नाची देवी आहे) यांची पूजा केली जाते, जी आपल्याला कधीही अन्नाचा अनादर न करण्याची शिकवण देते.

प्रतीक: देवी अन्नपूर्णा 🪷, धान्य 🌾.

3. सणाची वेळ आणि प्रादेशिक विविधता (Timing and Regional Diversity) 📅
नवIन्न प्राशनची वेळ प्रदेशानुसार आणि पिकाच्या प्रकारानुसार बदलते.

3.1. ऋतू आणि महिना: हा सण प्रामुख्याने शरद ऋतूतील पीक (खरीप, विशेषतः भात) कापणी झाल्यावर, म्हणजेच आश्विन किंवा कार्तिक महिन्यात साजरा केला जातो.

3.2. प्रादेशिक नावे: हा विविध राज्यांमध्ये वेगवेगळ्या नावांनी प्रसिद्ध आहे: बंगालमध्ये नबन्ना (Nabanna) 🇧🇩, ओडिशा आणि छत्तीसगडमध्ये नुआखाई (Nuakhai) 🇮🇳, आणि दक्षिण भारतात हा कापणीच्या सणांसोबत साजरा केला जातो.

4. नवIन्न प्राशनची विधी (Ritualistic Procedure) 🥣
हा विधी एका विशिष्ट पद्धतीनुसार केला जातो, जो पवित्रता आणि समर्पणावर भर देतो.

4.1. पूजेचे आयोजन: घरातील कुटुंबप्रमुखाने कुटुंबातील सदस्यांसह स्नान आणि शुद्धीकरण केल्यानंतर पूजा सुरू केली जाते.

4.2. हविष्य निर्माण: नवीन धान्य (तांदूळ, गहू किंवा मका) दळून किंवा शिजवून खीर, गोड पदार्थ किंवा हविष्य (देवतांना अर्पण केला जाणारा पवित्र खाद्यपदार्थ) बनवले जातात.

उदाहरण: बंगालमध्ये नवीन तांदळापासून 'पिठे' (Pithe - तांदळाचे गोड पदार्थ) बनवले जातात.

5. पूर्वज आणि देवतांना अर्पण (Offering to Ancestors and Deities) 👨�👩�👦�👦
नवीन धान्य स्वतः स्वीकारण्यापूर्वी, ते देवतांना, पूर्वजांना आणि इतर जीवांना अर्पण करण्याची प्रथा आहे.

5.1. पितृ तर्पण: सर्वप्रथम पितरांना (पूर्वजांना) तर्पण किंवा नैवेद्य दाखवला जातो, त्यांच्याकडे घरात नेहमी अन्नधान्य भरलेले राहण्यासाठी आशीर्वाद मागितला जातो.

5.2. पंचभूत बळी: अग्नी (हवन), जल, कावळे (पक्षी) 🐦, आणि गायी 🐄 यांनाही अन्नाचा काही भाग दिला जातो, जे पंचभूतांप्रती आदर दर्शवते.

प्रतीक: अग्नी 🔥, पितर 🕯�।

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.10.2025-मंगळवार.
===========================================