ग्रामीण भागातील आरोग्य सेवांची उपलब्धता: आव्हाने आणि उपाययोजना-1-

[Atul Kaviraje]

ग्रामीण भागात आरोग्य सेवांची उपलब्धता-

ग्रामीण भागातील आरोग्य सेवांची उपलब्धता: आव्हाने आणि उपाययोजना-

एक राष्ट्रव्यापी विवेचना (Marathi Lekh)
भारताचा आत्मा खेड्यांमध्ये वसतो. देशातील सुमारे 65% लोकसंख्या आजही ग्रामीण आणि दुर्गम भागात राहते. या भागांमध्ये समान, परवडणाऱ्या आणि दर्जेदार आरोग्य सेवांची उपलब्धता सुनिश्चित करणे हे शासनासमोरचे मोठे आव्हान असून नागरिकांचा मूलभूत अधिकार देखील आहे. ग्रामीण आरोग्य सेवांची स्थिती देशाच्या एकूण आरोग्य निर्देशांकावर थेट परिणाम करते.

1. ग्रामीण आरोग्य सेवांची सध्याची रचना 🩺
भारतातील ग्रामीण आरोग्य सेवा प्रणाली त्रि-स्तरीय संरचनेवर आधारित आहे, ज्याचा पाया कमकुवत आहे.

1.1. उप-केंद्र (Sub-Centres - SC): ही प्राथमिक संपर्क केंद्रे असून, अंदाजे 3,000-5,000 लोकसंख्येला सेवा पुरवतात. यामध्ये एएनएम (ANM) आणि आशा (ASHA) कार्यकर्त्या महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

1.2. प्राथमिक आरोग्य केंद्रे (Primary Health Centres - PHC): ही 20,000-30,000 लोकसंख्येला कव्हर करतात, जी सामान्य वैद्यकीय, मातृत्व आणि बाल आरोग्य सेवा प्रदान करतात.

1.3. सामुदायिक आरोग्य केंद्रे (Community Health Centres - CHC): ही प्रथम रेफरल युनिट (First Referral Unit) म्हणून कार्य करतात आणि 80,00,00 ते 1,20,000 लोकसंख्येला सेवा देतात. येथे तज्ञ सेवा उपलब्ध असाव्यात, परंतु मोठी कमतरता आहे. (उदाहरण: CHC मध्ये 79.5% तज्ज्ञ डॉक्टरांची कमतरता आहे. - स्रोत: सरकारी आकडे)

2. प्रमुख पायाभूत आणि भौगोलिक आव्हाने 🗺�
ग्रामीण भागात आरोग्य सेवांपर्यंत पोहोचण्यासाठी भौगोलिक आणि भौतिक पायाभूत सुविधांचा अभाव ही मुख्य अडचण आहे.

2.1. आरोग्य केंद्रांची कमतरता: ग्रामीण भागात आरोग्य केंद्रांची (SC, PHC, CHC) संख्या गरजेपेक्षा कमी आहे. अनेक ठिकाणी, लोकांना 100 किमी पेक्षा जास्त अंतर पार करावे लागते. (उदाहरण: एका दुर्गम गावातील रहिवाशांना किरकोळ उपचारांसाठीही शहरात जावे लागते.)

2.2. खराब दळणवळण व्यवस्था: खराब रस्ते, सार्वजनिक वाहतुकीचा अभाव आणि आपत्कालीन रुग्णवाहिका सेवांची मर्यादित उपलब्धता (डायल 102 सेवेनंतरही) रुग्णांसाठी गंभीर समस्या आहे, विशेषतः रात्रीच्या वेळी. 🚑

3. मनुष्यबळाची तीव्र कमतरता 👨�⚕️
ग्रामीण आरोग्य प्रणालीची सर्वात मोठी कमजोरी म्हणजे कुशल आरोग्य कर्मचाऱ्यांचा अभाव.

3.1. डॉक्टरांची अनुपलब्धता: डॉक्टर आणि विशेषज्ञ उत्तम करिअर, वेतन आणि जीवनशैलीसाठी शहरांकडे स्थलांतर करतात. पीएचसी (PHC) मध्ये डॉक्टर आणि सीएचसीमध्ये तज्ज्ञ डॉक्टरांची मोठी कमतरता आहे (काही राज्यांमध्ये 71% पर्यंत जागा रिक्त आहेत).

3.2. प्रोत्साहन आणि सुविधांचा अभाव: ग्रामीण भागात काम करणाऱ्या आरोग्य कर्मचाऱ्यांसाठी निवास, सुरक्षा आणि उच्च शिक्षण यांसारख्या सुविधांचा अभाव असतो, ज्यामुळे ते तेथे जास्त काळ थांबत नाहीत. (प्रतीक: 🏘�❌)

4. आर्थिक अडथळे आणि खर्चाचा बोजा 💰
दारिद्र्यरेषेखालील कुटुंबांसाठी आरोग्य सेवा एक मोठे आर्थिक ओझे आहेत.

4.1. स्वतःच्या खिशातून खर्च (Out-of-Pocket Expenditure): जरी सरकारी योजनांमध्ये मोफत उपचारांची तरतूद असली तरी, औषधे, वाहतूक आणि खासगी दवाखान्यांसाठी लोकांना स्वतःच्या खिशातून खूप पैसे खर्च करावे लागतात.

4.2. आरोग्य विम्याची मर्यादित उपलब्धता: आयुष्मान भारत-पीएमजेएवाय योजनेअंतर्गत गरीब कुटुंबांना वर्षाला ₹5 लाख रुपयांपर्यंतचे कॅशलेस कव्हरेज मिळते, परंतु जागरूकता नसल्यामुळे अनेक पात्र लोक अजूनही याचा लाभ घेऊ शकत नाहीत.

5. जागरूकता आणि आरोग्य साक्षरतेचा अभाव 🧠
शिक्षणाचा अभाव आणि आरोग्याविषयीच्या चुकीच्या कल्पना उपचारांपर्यंत पोहोचण्यास अडथळा आणतात.

5.1. आरोग्य शिक्षणाची कमतरता: ग्रामीण लोकसंख्येत प्रतिबंधात्मक आरोग्य (Preventive Healthcare) जसे - लसीकरण, स्वच्छता, पोषण - याबद्दल कमी जागरूकता आहे. (उदाहरण: अनेक लोक अंधश्रद्धा किंवा धार्मिक समजुतींमुळे उपचाराऐवजी पारंपारिक/जादूटोणा पद्धतींवर अवलंबून राहतात. 🕯�)

5.2. उपचारास विलंब: आजारांच्या लक्षणांकडे दुर्लक्ष करणे किंवा घरगुती उपचारांवर जास्त अवलंबून राहणे, यामुळे आजार गंभीर अवस्थेत पोहोचतो, ज्यामुळे उपचार महाग आणि क्लिष्ट बनतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.10.2025-मंगळवार.
===========================================