श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-४६:- यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके-1

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४६:-

यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके ।
तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ४६

यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके ।
तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥

आरंभ (Introduction)
श्रीमद्भगवद्गीतेचा दुसरा अध्याय 'सांख्ययोग' हा अत्यंत महत्त्वाचा आहे. यात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला निष्काम कर्मयोग आणि आत्मज्ञानाचा उपदेश करतात. हा श्लोक (२.४६) विशेषतः कर्मकांडावर आधारित वेदांच्या ज्ञानाचे अंतिम ध्येय काय आहे, हे स्पष्ट करतो. कर्मकांडाच्या मर्यादेचे आणि आत्मज्ञानाच्या श्रेष्ठत्वाचे यात सुंदर वर्णन आहे.

श्लोकाचा अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth: Meaning of SHLOKA)
या श्लोकाचा शब्दशः अर्थ खालीलप्रमाणे आहे:

संस्कृत शब्द   मराठी अर्थ
यावान् (Yāvān)   जितका, जेवढा
अर्थ (Artha)   गरज, प्रयोजन, उपयोग
उदपाने (Udapāne)   लहान विहिरीमध्ये, तळ्यात
सर्वतः (Sarvataḥ)   सर्व बाजूंनी
सम्प्लुतोदके (Samplutodake)   तुडुंब भरलेल्या जलाशयात, विशाल जलसाठ्यात
तावान् (Tāvān)   तितका, तेवढा
सर्वेषु (Sarveṣu)   सर्व, सगळ्या
वेदेषु (Vedeṣu)   वेदांमध्ये (ज्ञान-कर्मकांड)
ब्राह्मणस्य (Brāhmaṇasya)   ब्रह्म जाणणाऱ्याचा, आत्मज्ञान प्राप्त झालेल्या पुरुषाचा
विजानतः (Vijānataḥ)   विशेष ज्ञान असणाऱ्याचा, तत्त्व जाणणाऱ्याचा

संपूर्ण श्लोकाचा अर्थ:

"सर्व बाजूंनी तुडुंब भरलेल्या (विशाल) जलाशयामुळे लहान विहिरीचा (तळ्याचा) जितका उद्देश सफल होतो (किंवा जेवढी गरज भागते), आत्मतत्त्व जाणणाऱ्या विचारी ब्राह्मणाचे (आत्मज्ञानी पुरुषाचे) सर्व वेदांमध्ये (कर्मकांडातील) तितकेच प्रयोजन उरते (अर्थात, त्याच्यासाठी वेदांच्या कर्मकांडातील मर्यादित उपयोग असतो)."

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth: Deep meaning/essence)
या श्लोकाचा मूळ भावार्थ हा आहे की, ज्याप्रमाणे एकदा विशाल जलाशय प्राप्त झाला की, पाण्याची अगदी लहान गरज भागवण्यासाठी लहान विहिरीची आवश्यकता उरत नाही, त्याचप्रमाणे ज्या साधकाने आत्मज्ञान प्राप्त केले आहे, ज्याने ब्रह्म तत्त्व जाणले आहे, त्याला वेदांच्या कर्मकांडावर आधारित फलांची आणि क्रियांसाठी विशिष्ट प्रयत्नांची गरज उरत नाही.

ज्ञान आणि साधन यांची तुलना: लहान विहीर/तळे हे कर्मकांडाचे किंवा सीमित ज्ञानाचे प्रतीक आहे, जे फक्त विशिष्ट फळे (उदा. स्वर्गप्राप्ती) देऊ शकते. तर, विशाल जलाशय हे आत्मज्ञान, ब्रह्मज्ञान किंवा मोक्षाचे प्रतीक आहे, जे सर्व प्रकारच्या तृष्णा, गरजा आणि दुःखांचा अंत करते.

गरजांची समाप्ती: ज्ञानी पुरुषाच्या दृष्टीने, सर्व वेदांमधील कर्मकांडाचा उपयोग केवळ मुक्तीच्या मार्गावरची प्राथमिक पायरी म्हणून असतो. अंतिम सत्य प्राप्त झाल्यावर, ही प्राथमिक पायरी निरुपयोगी ठरते. ज्ञानाच्या प्राप्तीने वेदांचे संपूर्ण सार आत्मसात होते.

तृप्ती: ज्याला ब्रह्मज्ञान प्राप्त झाले आहे, तो सर्वार्थाने तृप्त असतो. त्याला कोणत्याही लौकिक फळाची इच्छा नसते, जी कर्मकांडाने प्राप्त होतात. आत्मज्ञान हेच परम सुख आहे.

संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan: Complete, extensive, and lengthy elaboration/analysis)
भगवान श्रीकृष्ण या श्लोकात एका अत्यंत महत्त्वाच्या तत्त्वज्ञानाचे प्रतिपादन करतात, जे वैदिक परंपरेतील कर्मकांड (क्रिया) आणि ज्ञानकांड (तत्त्वज्ञान) यांच्या संबंधावर प्रकाश टाकते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.10.2025-शनिवार.
===========================================