संत सेना महाराज-विटेवरी उभा। जैसा लावण्याचा गाभा-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

संत सेनाजींच्या काव्याचे समालोचन करताना, श्रीधर गुळवणे व रामचंद्र शिंदे म्हणतात, "सेनाजींच्या साहित्यधारेत जाणवणारे त्यांचे एक आकर्षक वैशिष्ट्य म्हणजे विषयाची निवड, विविधता त्यांची कौशल्यपूर्ण हाताळणी आणि भिन्न भिन्न विषयांमधून प्रगट होणारी त्यांची समाजप्रबोधनाची तळमळ,... त्यांची शब्दयोजना व कल्पनांची योजकता, अचूक, समर्पक चपखल व ज्ञानदेव-तुकारामांच्या तोडीस- तोड़ असल्याचे ठिकठिकाणी आपणास आढळून येते. हे शब्दसौंदर्य, शब्दचातर्यं अभ्यासपूर्वक व परिश्रमपूर्वक त्यांनी साध्य केले होते. हे निर्विवाद, मायमराठीत स्वतः पूर्णत्वाने एकजीव करून आपले परप्रांतीयत्व त्यांनी साफ पुसून टाकल्याचा दाखला त्यांच्या उचित शब्दप्रयोगातून मिळतो."(संत सेनामहाराज : अभंगगाथा पूर्वानुसंधान पृ० क्र० १६)

संत सेनांच्या कवितेवर नामदेवादी संतांच्या काव्याचा प्रभाव आहे. त्यांच्या काव्यातील उपमा, रूपके, दृष्टांत इत्यादी अलंकारसौंदर्य जाणवते. परंतु हे सारे त्यांनी जाणीवपूर्वक लिहिलेले नाही. त्यामुळे सुंदर व अकृत्रिम वाटते. सेनाजींच्या अंतःकरणात साठलेली निव्याज भक्ती, त्यांच्या स्वच्छ पारदर्शी अशा निर्मळमनातून सहजसुंदर शब्द बाहेर पडतात. ते अक्षरशः अलंकाराचे रूप घेऊनच. स्वच्छ अंतःकरण असलेल्या कवीच्या मनाची अभिव्यक्ती सुंदर असते.

सेनाजी बालपणापासून मठमंदिरातून कीर्तन प्रवचनातून ईश्वर चिंतनातून संत संगतीत रमलेले होते. तीर्थक्षेत्र पंढरीची निष्ठेने वारी करणारे होते. श्रीनिवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान, मुक्ताई, श्रीनामदेव या संतांविषयी हृदयात अत्यंतिक पूज्यभाव बाळगणारे होते. त्यामुळे सेनाजींच्या अभंगांमध्ये त्यांच्या स्वच्छ मनाचे व निर्मळ वाणीचे रसपूर्ण अकृत्रिमभाव प्रतिबिंबीत झालेले दिसतात. संत सेनार्जीना अलंकारशास्त्र माहीत नाही; पण त्यांच्या कवितेतून ठिकठिकाणी अलंकारयुक्त शब्द पेरलेले दिसतात.

साक्षात विठ्ठलरूपाचे वर्णन करताना ते म्हणतात,

     "विटेवरी उभा। जैसा लावण्याचा गाभा।"

     "नाम साराचेही सार। शरणागत यमकिंकर॥"

     "नाम हे अमृत भक्तांसी दिधले।"

पहिले चरण ("विटेवरी उभा। जैसा लावण्याचा गाभा।") हे संत नामदेव, संत एकनाथ किंवा इतर संतांच्या गाथेतील असावेत, तर दुसरे दोन चरण ("नाम साराचेही सार। शरणागत यमकिंकर॥" आणि "नाम हे अमृत भक्तांसी दिधले।") हे संत तुकाराम महाराजांच्या अभंगातील 'नाम साराचेही सार। शरणागत यमकिंकर॥' या अभंगाच्या विचारांशी जुळणारे आहेत.

संत विचारांचा सखोल भावार्थ: नाम आणि रूप
आरंभ (प्रस्तावना)

महाराष्ट्राच्या संत परंपरेत, वारकरी संप्रदायात नामस्मरण आणि विठ्ठलाचे रूप या दोन गोष्टींना अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. संत सेना महाराज, संत तुकाराम महाराज, संत नामदेव यांसारख्या सर्वच संतांनी आपल्या अभंगांतून याच विचारांचा जागर केला आहे. आपण उल्लेख केलेले हे तीन चरण, जरी वेगवेगळ्या संतांच्या गाथेतील असले तरी, ते याच परमार्थ मार्गाचे आणि विठ्ठल भक्तीचे सार स्पष्ट करतात. एक चरण भगवंताच्या मनोहारी रूपाचे वर्णन करतो, तर दुसरे दोन चरण नामस्मरणाच्या सामर्थ्याचे आणि त्याचे महत्त्व सांगतात.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि मराठी विस्तृत विवेचन (सखोल भावार्थ)
कडवे १: "विटेवरी उभा। जैसा लावण्याचा गाभा।"
अर्थ (भावार्थ)
पंढरपूरचा जो श्री विठ्ठल, विटेवर उभा आहे, तो साक्षात सौंदर्याचा गाभा (essence of beauty), म्हणजे मूर्तिमंत सौंदर्यच आहे. त्याच्या रूपाची गोडी आणि मोहकता अवर्णनीय आहे.

मराठी विस्तृत विवेचन (सखोल विश्लेषण)
या चरणात संत विठ्ठलाच्या रूपाचे आणि अवतार-तत्वज्ञानाचे वर्णन करतात.

विटेवरी उभा: यातील वीट म्हणजे केवळ दगड नाही, तर ते स्थिरता, समता आणि भक्तांसाठी सहज उपलब्ध असण्याचे प्रतीक आहे. विठ्ठलाने पुंडलिकाच्या भक्तीसाठी, युगे अठ्ठावीस विटेवर उभे राहून, आपल्या भक्तांवरचे प्रेम सिद्ध केले. तो कधीही कुठल्याही क्षणी भक्ताला भेटायला तयार आहे, हे या उभे राहण्यातून सूचित होते.

लावण्याचा गाभा: 'लावण्य' म्हणजे सौंदर्य आणि 'गाभा' म्हणजे मूळ तत्त्व किंवा सार. याचा अर्थ असा की, हे विठ्ठलाचे रूप केवळ बाहेरून सुंदर नाही, तर ते परम-सौंदर्याचे मूळ, साक्षात परब्रह्म आहे. जगभरातील सर्व सौंदर्याचा उगम याच रूपात आहे. विठ्ठलाचे सावळे रूप, कमरेवरचे हात, मस्तकावरचा मुकुट, कानी कुंडले, गळ्यात तुळशीची माळ आणि पितांबर—हे सारे रूप भक्तांच्या दृष्टीने परम आनंद, शांती आणि तृप्ती देणारे आहे. हे रूप पाहिल्यावर जगातील अन्य कोणत्याही सौंदर्याची ओढ राहत नाही, कारण भक्ताला याच विटेवरील रूपात परमानंद मिळतो.

उदाहरण: जसा एखादा गंधाचा मूळ स्रोत (गाभा) असतो, तसा विठ्ठल सौंदर्याचा मूळ गाभा आहे. एखादे सुंदर कमळाचे फूल हे जसे सौंदर्याचे प्रतीक असते, त्याहूनही कोट्यवधी पटीने अधिक सुंदर, मन मोहून टाकणारे हे विठ्ठलाचे रूप आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.10.2025-शुक्रवार.
===========================================