संत सेना महाराज-विटेवरी उभा। जैसा लावण्याचा गाभा-2-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

कडवे २: "नाम साराचेही सार। शरणागत यमकिंकर॥"
अर्थ (भावार्थ)
परमेश्वराचे नाम हे या संपूर्ण सृष्टीतील, वेदांतील आणि शास्त्रांतील सर्वोत्तम सार आहे. या नामाचा आश्रय घेणाऱ्या शरणागत (शरण आलेल्या) भक्ताचे पाय यमकिंकर (यमदूतांचे सेवक) देखील पूजतात, म्हणजे यमदूत त्याला स्पर्शही करू शकत नाहीत.

मराठी विस्तृत विवेचन (सखोल विश्लेषण)
हे चरण नामस्मरणाचे अलौकिक सामर्थ्य स्पष्ट करतात, ज्याला संतांनी कलियुगातील सर्वात सोपा आणि निश्चित मुक्तीचा मार्ग मानले आहे.

नाम साराचेही सार: 'सार' म्हणजे महत्त्वाचा भाग. वेदांनी आणि उपनिषदांनी अनेक साधने, कर्मकांड, आणि तपश्चर्या सांगितल्या आहेत. परंतु, संतांच्या मते, या सर्व साधनांचे अंतिम सार म्हणजे केवळ परमेश्वराचे नाम. देवाच्या नावात देवाचे सर्व सामर्थ्य समाविष्ट आहे. नामस्मरण हे भक्ती, ज्ञान आणि वैराग्य या तिन्ही मार्गांचे सार आहे. नाम घेणाऱ्याला कोणतेही कर्म, तप किंवा यज्ञ करण्याची आवश्यकता नाही.

शरणागत यमकिंकर: जो भक्त आपले अहंकार, वासना आणि सर्व कर्मे देवाच्या चरणी अर्पण करून 'शरणागत' होतो, तो केवळ नामावर विश्वास ठेवतो. अशा भक्ताजवळ नाम-सामर्थ्याचे कवच असते. यमराज (मृत्यूची देवता) किंवा त्याचे सेवक (यमदूत) हे केवळ पापी जीवांना त्रास देतात. परंतु, जो नामाच्या आश्रयाला असतो, त्याला यमदूत दूरूनच नमस्कार करतात, कारण त्याच्याजवळ पाप राहू शकत नाही. नामस्मरणाने त्याचे सारे दोष नष्ट झालेले असतात आणि तो जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून मुक्त होतो.

उदाहरण: ज्याप्रमाणे विषाला नष्ट करण्यासाठी 'अमृत' असते, त्याचप्रमाणे पापरूपी विष नष्ट करण्यासाठी भगवंताचे नाम हेच एकमेव उपाय आहे. नामाचे कवच धारण करणाऱ्या भक्तासमोर मृत्यूचे भय उभे राहू शकत नाही.

कडवे ३: "नाम हे अमृत भक्तांसी दिधले।"
अर्थ (भावार्थ)
परमेश्वराच्या नामाचे स्वरूप अमृतासारखे आहे आणि ते भक्तांसाठी भगवंताने (किंवा संतांनी) वरदान म्हणून दिले आहे.

मराठी विस्तृत विवेचन (सखोल विश्लेषण)
हे कडवे नामाची मोल-मूल्यता (Value) आणि त्याचे कार्य स्पष्ट करते.

अमृत: अमृत म्हणजे अमरत्व देणारे पेय. ते प्राशन केल्यास मनुष्य जन्म-मृत्यूच्या पलीकडे जातो. त्याचप्रमाणे, भगवंताचे नाम हे संसाररूपी मरणातून मुक्ती देणारे आहे. हे केवळ शारीरिक अमरत्व देत नाही, तर ते आत्म्याला परमेश्वराच्या स्वरूपात विलीन करून शाश्वत आनंद (अमरत्व) प्रदान करते.

भक्तांसी दिधले: हे नाम सर्वसामान्य लोकांसाठी, भक्तांसाठी, सहज उपलब्ध करून दिले आहे. हे 'दिलेले' आहे, म्हणजे ते कष्टसाध्य नाही, केवळ प्रेम आणि श्रद्धे ने स्वीकारायचे आहे. भगवंताने करुणा करून, भक्तांसाठी हा सर्वात सोपा आणि मधुर उपाय ठेवला आहे. इतर मार्गात कठोर तपश्चर्या, त्याग आणि नियम लागतात, पण नामासाठी केवळ जिभेचे प्रेम लागते.

नामाचे अमृत स्वरूप: हे नाम जिभेवर आल्यावर गोड (मधुर) लागते. ते चित्ताला शांती आणि स्थैर्य देते. नामस्मरणात मन इतके रमून जाते की, संसारातील दुःखे आणि चिंता आठवत नाहीत. हे नाम ऐकणे, बोलणे, वाचणे किंवा इतरांना सांगणे, या सर्वांतून परमार्थ-सुखाची प्राप्ती होते.

उदाहरण: जसे भुकेल्याला अन्न किंवा तहानलेल्याला पाणी हे जीवनदान ठरते, तसेच संतापलेल्या जीवात्म्याला (संसाराच्या दुःखाने त्रस्त झालेल्या) हे नाम-अमृत परम जीवन-शांती प्रदान करते.

समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference)
समारोप
संत विचारांचे हे तीनही चरण भक्तीमार्गाचे दोन आधारस्तंभ—विठ्ठलाचे दिव्य रूप आणि नामाचे अमूल्य सामर्थ्य—यांचे वर्णन करतात. संत रूपाचे गोडवे गाऊन भक्ताच्या मनाला भगवंताकडे आकर्षित करतात आणि त्याच वेळी नामाची सोपी साधना देऊन त्याला मुक्तीचा मार्ग दाखवतात.

निष्कर्ष (निर्णय)
या अभंगांचा सखोल भावार्थ हाच आहे की:

विठ्ठलाचे रूप हे परम आनंदाचा आणि सौंदर्याचा गाभा आहे, जे भक्ताला स्थिरता देते.

नामस्मरण हे सर्वात श्रेष्ठ साधन असून, ते यमाच्या भयापासून मुक्ती देते.

नाम हे साक्षात अमृत आहे, जे भगवंताने आपल्या प्रेमळ भक्तांना सहजतेने दिलेले वरदान आहे.

म्हणून, संतांचा अंतिम उपदेश हाच आहे की, आपण या सुलभ नामाच्या अमृताचा आयुष्यभर आस्वाद घ्यावा आणि आपल्या चित्ताला याच लावण्याच्या गाभ्यात स्थिर करावे.

यांसारख्या चरणांमधून विठ्ठलाच्या नामाचे सामर्थ्य नाम वापर अमृत शब्दांचा करून अलंकृत केले आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.10.2025-शुक्रवार.
===========================================