श्रिपIद अमृत डांगे — १० ऑक्टोबर १८९९ -1-✊📚🚩

[Atul Kaviraje]

श्रिपIद अमृत डांगे (Shripad Amrit Dange) — १० ऑक्टोबर १८९९

श्रीपाद अमृत डांगे (S. A. Dange): एक प्रदीर्घ व विवेचनपर लेख

🗓� १० ऑक्टोबर १८९९ - १० ऑक्टोबर २०२५ ✊📚🚩

लेखाचा सारांश (Emoji Saransh):

👶 शिक्षण व तरुणपण → 🗣� राजकीय प्रवेश → 🏭 कामगार नेते → ⚖️ मिठागरांचा खटला → ✊ स्वातंत्र्य संग्राम → 🤝 स्वातंत्र्योत्तर राजकारण → 🤔 वादविवाद → 📜 वारसा → 🧠 mindmap → ✍️ निष्कर्ष

१. प्रस्तावना व परिचय
श्रीपाद अमृत डांगे, ज्यांना आपण 'कॉम्रेड डांगे' म्हणून ओळखतो, हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व, एक प्रसिद्ध साम्यवादी नेते आणि एक प्रखर कामगार नेते होते. त्यांचा जन्म १० ऑक्टोबर १८९९ रोजी महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यामध्ये झाला. त्यांनी आपले आयुष्य भारतीय कामगार वर्ग, साम्यवादी विचारसरणी आणि देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी समर्पित केले.

डांगे यांनी भारतीय राजकारण आणि समाजकारण यावर मोठा प्रभाव पाडला. त्यांचे विचार, कार्य आणि संघर्ष आजही अनेक कामगारांना व तरुणांना प्रेरणा देत आहेत. या लेखात आपण त्यांच्या आयुष्यातील महत्त्वाच्या टप्प्यांचा, योगदानाचा, आणि त्यांच्या कार्यावर झालेल्या परिणामांचा सविस्तर अभ्यास करणार आहोत.

२. सुरुवातीचे जीवन आणि शिक्षण 🏫
२.१ जन्म आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी: श्रीपाद अमृत डांगे यांचा जन्म महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यात एका मध्यमवर्गीय कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील अमृत डांगे हे ब्रिटिश प्रशासनात नोकरी करत होते, त्यामुळे त्यांचे जीवन सुखवस्तू होते.

२.२ शिक्षण आणि वैचारिक जडणघडण: डांगे यांचे शिक्षण पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजमध्ये झाले. याच काळात ते स्वातंत्र्य चळवळीकडे आकर्षित झाले. महात्मा गांधी, लोकमान्य टिळक आणि विशेषतः लेनिनच्या विचारांचा त्यांच्यावर खोलवर परिणाम झाला. त्यांनी मार्क्सवादी साहित्याचा अभ्यास केला आणि कामगार चळवळीसाठी आपले जीवन समर्पित करण्याचा निर्णय घेतला. 📚

३. राजकारण आणि साम्यवादी चळवळीत प्रवेश 🚩
३.१ कम्युनिस्ट पार्टीची स्थापना: १९२२ साली डांगे यांनी 'द सोशलिस्ट' नावाचे मासिक सुरू केले, ज्यातून ते मार्क्सवादी विचार प्रसारित करत होते. १९२५ साली, कानपूर येथे भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीची (CPI) स्थापना झाली, ज्यामध्ये डांगे हे प्रमुख संस्थापक सदस्यांपैकी एक होते.

३.२ कामगार चळवळीचे नेतृत्व: डांगे यांनी मुंबईतील गिरणी कामगारांच्या हक्कांसाठी लढा दिला. त्यांनी अनेक संपाचे यशस्वी नेतृत्व केले आणि कामगारांना संघटित केले. त्यांनी स्थापन केलेल्या ऑल इंडिया ट्रेड युनियन काँग्रेस (AITUC) ने कामगार वर्गाला एकजुटीची ताकद दिली. 💪

४. भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील योगदान 🇮🇳
४.१ असहकार चळवळ: १९२० च्या दशकात डांगे यांनी महात्मा गांधींच्या असहकार चळवळीत भाग घेतला. मात्र, त्यांचे विचार गांधीजींच्या विचारांपेक्षा वेगळे होते, कारण डांगे यांना साम्यवादी क्रांती आणि कामगारांच्या नेतृत्वाखालील स्वातंत्र्य हवे होते.

४.२ तुरुंगवास आणि संघर्ष: डांगे यांनी आपल्या राजकीय आयुष्यात अनेकदा तुरुंगवास भोगला. स्वातंत्र्य लढ्यात सक्रिय सहभाग घेतल्यामुळे ब्रिटिश सरकारने त्यांना अनेक वेळा अटक केली. त्यांच्या अटकेने कामगार चळवळीला धक्का बसला, परंतु त्यांच्या विचारांनी ती अधिकच मजबूत झाली. ⛓️

५. महत्त्वाचा ऐतिहासिक खटला: कानपूर आणि मीरत कट खटले ⚖️
५.१ कानपूर कट खटला (1924): ब्रिटिश सरकारने कम्युनिस्ट विचारसरणी दडपण्यासाठी डांगे आणि इतर काही नेत्यांवर 'राज्यविरोधी कट' रचल्याचा आरोप लावला. डांगे यांना तुरुंगवास झाला, पण या खटल्यामुळे भारतात साम्यवादी विचारांचा प्रसार अधिक झाला.

५.२ मीरत कट खटला (1929): हा खटला कामगार चळवळीच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. ब्रिटिश सरकारने डांगे आणि इतर ३१ कामगार नेत्यांवर सरकार उलथून टाकण्याचा कट रचल्याचा आरोप ठेवला. या खटल्यामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर डांगे आणि भारतीय कामगार चळवळीला ओळख मिळाली. 🌐

६. वैचारिक योगदान आणि लेखन ✍️
६.१ 'गांधी वर्सेस लेनिन' (Gandhi vs. Lenin): १९२१ साली डांगे यांनी हे पुस्तक लिहिले. यामध्ये त्यांनी गांधीवादी आणि लेनिनवादी विचारसरणीची तुलना केली. हे पुस्तक भारतीय साम्यवादी विचारसरणीच्या विकासातील एक मैलाचा दगड मानले जाते. 📖

६.२ लेखणीतून क्रांती: डांगे यांनी आपल्या लेखणीचा उपयोग मार्क्सवादी विचार, कामगार हक्क आणि क्रांतीचा संदेश देण्यासाठी केला. 'द सोशलिस्ट' मासिक हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. 📰

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.10.2025-शुक्रवार.
===========================================