श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:श्लोक-४८-योगस्थःकुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय-1-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४८-

योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥

श्रीमद्भगवद्गीता

अध्याय २: सांख्ययोग

श्लोक-४८:

योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥

मराठी अर्थ (प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ):

हे धनंजय (अर्जुना)! तू आसक्ती (सङ्ग) सोडून, योगस्थ (योगात स्थिर) होऊन कर्में कर. यश (सिद्धि) आणि अपयश (असिद्धि) यांमध्ये समान (सम) राहून केलेली समता हीच योग म्हणून ओळखली जाते.

मराठी सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

हा श्लोक कर्मयोगाचे अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि मूलभूत तत्त्व स्पष्ट करतो. भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, कोणतेही कर्म करताना त्या कर्माच्या फळाविषयी मनात कोणतीही आसक्ती ठेवू नकोस. 'मी हे केले, मला याचे फळ मिळालेच पाहिजे,' किंवा 'मी एवढा प्रयत्न केला, तरी मला यश मिळाले नाही,' अशा प्रकारच्या विचारांना थारा देऊ नकोस. तुझे चित्त नेहमी आत्मतत्त्वात किंवा ईश्वरात स्थिर असावे, याच अवस्थेला 'योगस्थ' राहणे म्हणतात.

या श्लोकाचा गाभा आहे 'समत्व'. याचा अर्थ केवळ यशातच आनंद मानणे किंवा अपयशात दुःखी होणे सोडून देणे. खरी समता ही आहे की, यशाच्या काळात अहंकार न बाळगणे आणि अपयशाच्या वेळी निराश न होणे. दोन्ही अवस्थांमध्ये मनाची शांती टिकवून ठेवणे, चित्त शांत ठेवणे, हीच 'समत्व' नावाची बुद्धी आहे.

हा श्लोक स्पष्ट करतो की, समत्व हीच योगसाधना आहे. याचा अर्थ योग म्हणजे फक्त आसनं किंवा प्राणायाम नव्हे, तर आपल्या दैनंदिन जीवनातील प्रत्येक कृतीत, प्रत्येक परिस्थितीत मनाची समान अवस्था राखणे हा खरा योग आहे. फळाची चिंता न करता केवळ कर्तव्यबुद्धीने कर्म करणे आणि त्या कर्माच्या परिणामांमध्ये सम राहणे, यालाच कर्मयोग असे म्हणतात.

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek Shlokache Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

१. आरंभ (Introduction): कर्मयोगाचा आधार

श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायातील हा ४८वा श्लोक भगवान श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला कर्म करण्याची खरी पद्धत सांगण्यासाठी उपदेशलेला आहे. यापूर्वीच्या श्लोकात (४७) त्यांनी स्पष्ट केले की माणसाचा अधिकार केवळ कर्म करण्यावर आहे, फळांवर नाही. आता या श्लोकात, ते फलाची आसक्ती सोडून कर्म कसे करायचे, याचा मार्ग सांगतात आणि 'योग' या शब्दाची खरी व्याख्या देतात. हा श्लोक कर्मयोगाचा गाभा (Essence) मानला जातो, जो साधकाला बांधणारं नाही, तर मुक्त करणारं कर्म शिकवतो.

२. विस्तृत विवेचन (Detailed Elaboration):

अ. 'योगस्थः कुरु कर्माणि': योगात स्थिर होऊन कर्म कर

योगस्थ: 'योग' म्हणजे जोडणे. इथे 'योगस्थ' म्हणजे स्वतःला परमात्म्याशी किंवा आत्मतत्त्वाशी जोडून घेणे, म्हणजेच चित्त भगवंतामध्ये स्थिर करणे. व्यक्तीने कर्म करताना आपले मन, बुद्धी आणि लक्ष केवळ कर्माच्या योग्य प्रक्रियेवर केंद्रित करावे, आत्म्याशी जोडलेले राहावे, बाह्य परिणामांवर नाही.

कुरु कर्माणि: म्हणजे आपले नियत कर्म, कर्तव्यबुद्धीने आलेले कार्य, पूर्ण एकाग्रतेने आणि निष्ठेने करत राहावे. अर्जुनाच्या संदर्भात हे कर्म म्हणजे क्षत्रियाचे कर्तव्य म्हणून 'युद्ध' करणे होते. आपल्या जीवनात, आपल्या वाट्याला आलेले कर्तव्य, मग ते विद्यार्थीदशा असो, नोकरी असो, गृहस्थाश्रम असो, ते निष्ठेने पार पाडावे.

ब. 'सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय': आसक्ती सोडून दे

सङ्गं त्यक्त्वा: 'सङ्ग' म्हणजे आसक्ती. इथे आसक्तीचा अर्थ कर्म करण्याच्या हक्कावर नाही, तर त्या कर्मातून मिळणाऱ्या अपेक्षेवर किंवा फळावर आहे. फळाची इच्छा ठेवून कर्म केले तर, यश मिळाल्यास अहंकार आणि अपयश मिळाल्यास दुःख होते. या आसक्तीमुळेच मनुष्य कर्मबंधनात अडकतो.

उदाहरण: एखाद्या विद्यार्थ्याने परीक्षेत प्रथम क्रमांक मिळवण्याच्या इच्छेने अभ्यास केला आणि जर त्याला तो मिळाला नाही, तर तो दुःखी होतो. याउलट, त्याने फक्त ज्ञान मिळवण्याच्या शुद्ध हेतूने आणि कर्तव्य म्हणून अभ्यास केला, तर परिणाम काहीही असो, तो समाधानी राहील. हीच आसक्ती सोडण्याची प्रक्रिया आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.10.2025-सोमवार.
===========================================