श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:श्लोक-४८-योगस्थःकुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय-2-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४८-

योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥

क. 'सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा': यश आणि अपयश दोन्हीत समान राहा

सिद्धि: म्हणजे यश, सफलता, चांगले परिणाम.

असिद्धि: म्हणजे अपयश, विफलता, अनिष्ट परिणाम.

समो भूत्वा: म्हणजे 'समान होऊन'. व्यक्तीने कर्माचा परिणाम यशस्वी असो वा अयशस्वी, दोन्ही अवस्थांमध्ये मनाची शांती ढळू देऊ नये. जय-पराजय, सुख-दुःख, मान-अपमान या द्वंद्वांमध्ये समान भाव ठेवणे आवश्यक आहे. ही समानता कर्मयोगासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. कारण परिणामांमध्ये समत्व नसेल, तर मनाला शाश्वत आनंद मिळू शकत नाही.

ड. 'समत्वं योग उच्यते': समत्व हीच योग आहे

समत्वं योग उच्यते: हे या श्लोकाचे आणि कर्मयोगाचे अंतिम विधान आहे. श्रीकृष्ण स्पष्ट करतात की, फळाच्या आसक्तीचा त्याग करून, यश आणि अपयशामध्ये मनाची जी समान, स्थिर अवस्था राखली जाते, त्यालाच खरे 'योग' असे म्हणतात. हा योग चित्तवृत्ती निरोध करण्यापेक्षा वेगळा आहे, कारण हा दैनंदिन जीवनातील क्रियाकलापांमध्ये साधला जातो. हाच 'समत्व योग' किंवा 'बुद्धी योग' आहे.

३. उदाहरणासह स्पष्टीकरण (With Examples):

उदा. १: डॉक्टर आणि शस्त्रक्रिया: एका सर्जनने रुग्णाची शस्त्रक्रिया पूर्ण निष्ठेने आणि कौशल्याने केली. पण, तरीही काही कारणास्तव रुग्ण बरा झाला नाही (असिद्धि). जर डॉक्टरने या अपयशात दुःख न मानता, किंवा पुढील वेळी यश मिळाल्यास (सिद्धि) गर्व न करता, फक्त आपले कर्तव्य (सेवा) म्हणून कर्म केले, तर तो 'योगस्थ' आहे. त्याने सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा, म्हणजेच समत्व राखले.

उदा. २: शेतकरी आणि पीक: एका शेतकऱ्याने उत्तम बी-बियाणे वापरले, योग्य वेळी पाणी दिले, रात्रंदिवस मेहनत घेतली (कर्म केले). पण अतिवृष्टीमुळे किंवा दुष्काळामुळे पीक खराब झाले (असिद्धि). जर तो या नुकसानीमुळे निराश न होता, पुढच्या हंगामात पुन्हा त्याच उत्साहाने आपले कर्तव्य (कर्म) करत राहिला, तर त्याने समत्व साधले.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Inference):

समारोप: हा श्लोक केवळ कर्म करण्याचे तत्त्वज्ञान सांगत नाही, तर जीवनात शाश्वत शांती आणि मुक्ती मिळवण्याचा व्यवहार्य मार्ग दाखवतो. आसक्ती, निराशा आणि अहंकार या मानवी दुर्बळतांवर मात करण्यासाठी हे समत्व महत्त्वाचे आहे.

निष्कर्ष: श्रीमद्भगवद्गीतेतील हा ४८वा श्लोक आपल्याला शिकवतो की, जीवनात आपण जे काही कर्म करतो, ते केवळ आपले कर्तव्य म्हणून करावे. कर्माच्या फळांवर आपले नियंत्रण नाही. म्हणून, यश मिळाले तर उन्माद नको आणि अपयश आले तर विषाद नको. समत्व (Balance) राखणे, हीच सर्वात मोठी योगसाधना आहे, आणि हाच कर्मयोगाचा अंतिम आणि सर्वश्रेष्ठ उद्देश आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.10.2025-सोमवार.
===========================================