श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:श्लोक-४९- दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय-1-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४९-

दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥

श्रीमद्भगवद्गीता

अध्याय २: सांख्ययोग

श्लोक-४९:
दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा अर्थ
हे धनञ्जया (अर्जुना)! बुद्धियोगाच्या (समत्व बुद्धीने केलेल्या निष्काम कर्माच्या) तुलनेत सकाम कर्म (फळाची इच्छा ठेवून केलेले कर्म) निश्चितच अतिशय हीन (अवर) आहे.
म्हणून, तू बुद्धीचा (समत्व बुद्धीचा) आश्रय घे (शरणागती पत्कर). कारण, फळाची इच्छा धरणारे लोक कृपण (कंजूष, दीन) आहेत.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): श्लोकाचा सखोल भावार्थ
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला 'बुद्धियोग' किंवा 'समत्व बुद्धी' किती श्रेष्ठ आहे आणि फळाची आसक्ती ठेवून केलेले 'सकाम कर्म' किती हीन (कमी महत्त्वाचे) आहे, हे स्पष्ट करतात.

'दूरेण हि अवरं कर्म बुद्धियोगात्': बुद्धियोग म्हणजे कर्मामध्ये समत्व बुद्धी ठेवणे, म्हणजेच यश-अपयश, सिद्धी-असिद्धी, लाभ-हानी या द्वंद्वांमध्ये समान राहणे आणि केवळ कर्तव्य म्हणून कर्म करणे. याच्या तुलनेत, 'अवरं कर्म' म्हणजे ते कर्म, जे केवळ फळ मिळवण्यासाठी, भोग प्राप्त करण्यासाठी केले जाते. श्रीकृष्ण स्पष्ट करतात की, फलाची आसक्ती ठेवून केलेले कर्म हे बुद्धियोगाच्या तुलनेत फारच हीन, कमी दर्जाचे आणि दूषित आहे. कारण, सकाम कर्मामुळे मनुष्य बंधनात अडकतो, पुन्हा जन्म-मृत्यूच्या चक्रात फिरतो.

'बुद्धौ शरणमन्विच्छ': म्हणून, भगवान अर्जुनाला सांगतात की, तू या 'बुद्धीचा' (समत्व बुद्धीचा) आश्रय घे, तिच्या शरणात जा. ही समत्व बुद्धीच कर्माचे बंधन तोडणारी आणि मोक्षाकडे नेणारी आहे. जेव्हा कर्म फलाची इच्छा सोडून बुद्धीच्या आधारावर केले जाते, तेव्हा ते योग बनते आणि जीवनातील सर्व क्लेश दूर होतात.

'कृपणाः फलहेतवः': फळाची इच्छा ठेवणारे लोक 'कृपण' (कंजूष) आहेत, असे भगवान म्हणतात. 'कृपण' शब्दाचा अर्थ केवळ कंजूष नसून, येथे त्याचा अर्थ 'दीन' किंवा 'अभागी' असा आहे. ज्याला मनुष्य जन्म मिळूनही तो केवळ क्षणभंगुर फळांच्या (भोगांच्या) मागे धावतो आणि मोक्षासारखे अमूल्य धन गमावतो, तो खऱ्या अर्थाने कृपण होय. ज्याप्रमाणे एखादा कंजूष व्यक्ती खूप संपत्ती जवळ असूनही ती वापरत नाही आणि दुःखी राहतो, त्याचप्रमाणे मनुष्य जन्म आणि कर्म करण्याचा अधिकार मिळूनही जो केवळ फळाच्या छोट्या तुकड्यासाठी (कर्मफळासाठी) आसक्त होतो, तो आपल्या अमूल्य संधीचा उपयोग करू शकत नाही, म्हणून तो कृपण आहे.

हा श्लोक कर्मयोगाचे सार आहे - कर्म करा, पण फळावर आसक्ती ठेवू नका. ही समत्व बुद्धीच खरी मुक्ती देणारी आहे.

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
आरंभ (Introduction)
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्म्याच्या अमरत्वाचे ज्ञान दिल्यानंतर आता त्याला 'कर्मयोग' आणि 'बुद्धियोग' याच्या श्रेष्ठत्वाचा उपदेश करत आहेत. मागील श्लोकात (२.४७, २.४८) त्यांनी फलाची आसक्ती सोडून समत्व भावाने कर्म करण्याची महती सांगितली. याच विचाराला पुढे नेत, प्रस्तुत ४९ व्या श्लोकात ते फलासक्त कर्म किती हीन आहे आणि समत्व बुद्धी किती महत्त्वाची आहे, हे ठामपणे सांगतात.

विस्तृत विवेचन (Elaboration)
१. सकाम कर्म हीन का आहे? (दूरेण ह्यवरं कर्म)

भगवान स्पष्टपणे सांगतात की, फळाची इच्छा ठेवून केलेले कर्म (सकाम कर्म) हे अत्यंत हीन (कनिष्ठ) आहे. 'दूरेण हि' म्हणजे खूप दूर, खूप खाली. बुद्धियोगाच्या तुलनेत सकाम कर्माचे महत्त्व नगण्य आहे.

बंधनाचे कारण: सकाम कर्म मनुष्याला कर्मबंधनात अडकवते. जेव्हा मनुष्य एखाद्या फळाच्या आशेने कर्म करतो, तेव्हा त्याला ते फळ मिळाल्यावर सुख होते आणि न मिळाल्यावर दुःख. हे सुख-दुःख त्याला पुन्हा-पुन्हा ते कर्म करायला प्रवृत्त करतात आणि अशा प्रकारे तो जन्म-मृत्यूच्या चक्रात फिरत राहतो. हे कर्मच त्याच्या पुनर्जन्माचे कारण बनते.

उदाहरणासहित: एक व्यक्ती मोठी लॉटरी जिंकण्याच्या उद्देशाने रात्रंदिवस मेहनत करते. समजा, त्याला यश मिळाले आणि त्याने खूप धन कमावले, तरी त्याचे मन शांत होणार नाही. तो सतत त्या धनाच्या रक्षणाची चिंता करेल किंवा आणखी धन कमवण्याची इच्छा बाळगेल. जर त्याला यश मिळाले नाही, तर तो निराश होईल, दुःखी होईल आणि इतरांना दोष देईल. त्याचे कर्म केवळ क्षणिक फळासाठी होते, म्हणून ते त्याला शाश्वत शांती देऊ शकत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-14.10.2025-मंगळवार.
===========================================