श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:श्लोक-४९- दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय-2-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४९-

दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥

२. बुद्धियोगाचे श्रेष्ठत्व आणि आश्रय (बुद्धियोगाद्धनञ्जय । बुद्धौ शरणमन्विच्छ)

सकाम कर्माच्या या बंधनापासून मुक्ती मिळवण्यासाठी भगवान अर्जुनाला बुद्धियोगाचा (समत्व बुद्धीचा) आश्रय घेण्यास सांगतात.

बुद्धियोग म्हणजे काय? बुद्धियोग म्हणजे कर्म करताना बुद्धीला स्थिर आणि सम ठेवणे. कर्माच्या अंतिम परिणामाबद्दल आसक्ती न ठेवता, केवळ आपले कर्तव्य म्हणून ते कर्म करणे. ही बुद्धी फळाच्या हव्यासापासून मुक्त असते. ती सिद्धी (यश) आणि असिद्धी (अपयश) या दोन्हीत समान राहते.

शरणागतीचा अर्थ: 'बुद्धौ शरणमन्विच्छ' म्हणजे त्या समत्व बुद्धीमध्ये आश्रय शोध. हा आश्रय म्हणजे फक्त विचार नाही, तर त्या बुद्धीला पूर्णपणे जीवनशैलीचा आधार बनवणे. याचा अर्थ असा की, तू आपल्या कर्मांचे नियंत्रण बुद्धीला दे, जी फळाच्या लोभाने भ्रष्ट होणार नाही. ही बुद्धीच मुक्तीचा मार्ग दाखवते, कारण ती कर्म करूनही कर्मफळाचे बंधन तोडते.

उदाहरणासहित: एक निष्ठावान सैनिक आपले कर्तव्य म्हणून युद्ध करतो. त्याला विजय मिळाल्यास तो आनंदित होतो, पण त्याला अहंकार नसतो; कारण त्याने फळाचा विचार न करता केवळ आपले कर्तव्य पूर्ण केले. जर त्याला अपयश आले, तरी तो दुःखी होत नाही, कारण त्याने परिणाम न पाहता आपले १००% योगदान दिले. ही समत्व बुद्धी त्याला मानसिक शांती आणि कर्माच्या बंधनातून मुक्ती देते.

३. फळाची इच्छा धरणारे कृपण का? (कृपणाः फलहेतवः)

भगवान फळाची आसक्ती ठेवणारे लोक 'कृपण' आहेत, असे कठोर विशेषण वापरतात.

कृपण शब्दाची व्याख्या: कृपण म्हणजे 'कंजूष'. येथे याचा अर्थ आहे - जो व्यक्ती अमूल्य वस्तू जवळ असूनही तिचा योग्य उपयोग करू शकत नाही, तो.

मनुष्य जन्म हे अमूल्य धन: मनुष्य जन्म, ज्यामध्ये कर्म करण्याची आणि त्या कर्माद्वारे मुक्ती मिळवण्याची क्षमता आहे, ते एक अमूल्य धन आहे. परंतु जो मनुष्य या अमूल्य संधीचा उपयोग केवळ नश्वर, क्षणिक आणि तुच्छ अशा भौतिक फळांसाठी (धन, मान, पद) करतो, तो खऱ्या अर्थाने कृपण आहे.

मोक्ष धन गमावणारा: या फळाच्या इच्छेपोटी तो मोक्ष किंवा आत्मज्ञान यासारखे चिरस्थायी आणि सर्वोत्तम फळ गमावून बसतो. ज्याप्रमाणे एखादा कंजूष व्यक्ती धन असूनही ते उपभोगत नाही आणि दरिद्री जीवन जगतो, त्याचप्रमाणे कर्म करण्याचा अधिकार असूनही फळाच्या लोभाने मनुष्य जन्म-मृत्यूच्या दुःखी अवस्थेत अडकतो, म्हणून तो दीन, अभागी आणि कृपण आहे.

समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Inference)
हा श्लोक कर्मयोगाचे एक महत्त्वाचे सूत्र आहे. भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, कर्माचा उद्देश केवळ फळप्राप्ती नसावा. जीवन एक यज्ञ आहे आणि कर्म हे त्या यज्ञातील समिधा आहे. फळाची आसक्ती ठेवून केलेले कर्म हीन असते कारण ते बंधनाचे कारण बनते. याउलट, समत्व बुद्धीने (बुद्धियोगाने) केलेले कर्म मुक्तीचा मार्ग उघडते.

निष्कर्ष: मनुष्याने बुद्धियोगाचा (समत्व बुद्धीचा) आश्रय घ्यावा. फळाची आसक्ती सोडून कर्तव्यबुद्धीने कर्म करावे. जो फळाच्या मागे धावतो, तो खऱ्या अर्थाने 'कृपण' आहे, कारण तो मनुष्य जन्माच्या सर्वोच्च ध्येयापासून वंचित राहतो. म्हणूनच, हे धनञ्जया, तू केवळ तुझ्या बुद्धीमध्ये (समत्व-योग) शरण जा!

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-14.10.2025-मंगळवार.
===========================================