श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-५०-बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते-1-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-५०-

बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५०
श्लोक:
बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥ (२.५०)

श्लोक अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth)
बुद्धीने युक्त असलेला (बुद्धियोगाचा आश्रय घेतलेला) मनुष्य या जगात पुण्य (सुकृत) आणि पाप (दुष्कृत) या दोहोंनाही सोडतो (त्यांच्या बंधनातून मुक्त होतो). म्हणून तू योगासाठी (कर्मयोगासाठी) तयार हो, कारण योग हे कर्मांमधील कौशल्य आहे.

मराठी सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): Deep meaning/essence
हा श्लोक कर्मयोगाचा सारांश आणि परमोच्च तत्त्व स्पष्ट करतो. यानुसार, केवळ फळांची आसक्ती सोडून निष्काम बुद्धीने कर्म करणारा मनुष्यच खऱ्या अर्थाने बंधनातून मुक्त होतो.

१. बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते:

बुद्धीने युक्त: म्हणजे केवळ विचारशक्ती नव्हे, तर आत्म्याला परमात्म्याशी जोडणाऱ्या 'बुद्धियोगाने' युक्त असणे. ही बुद्धी म्हणजे समत्वबुद्धी, जी कर्माच्या फळांची आशा सोडून केवळ कर्तव्य म्हणून कर्म करते.

सुकृतदुष्कृते: पुण्य आणि पाप. सामान्यतः लोक पुण्यकर्मे चांगली मानतात आणि ती मिळवण्यासाठी धडपडतात. परंतु, गीतेनुसार, पुण्यकर्मे देखील स्वर्गादी भोगांचे बंधन निर्माण करतात, ज्यामुळे जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून मुक्ती मिळत नाही. पाप कर्मे तर स्पष्टपणे वाईट फळ देतात.

जहाति: सोडतो, त्याग करतो. म्हणजेच, समत्वबुद्धीने कर्म करणारा मनुष्य पुण्य आणि पाप या दोन्ही प्रकारच्या कर्मांच्या फळांपासून (चांगल्या-वाईट परिणामांमुळे होणाऱ्या बंधनातून) मुक्त होतो. तो या जगात राहूनही कर्माच्या बंधनापलीकडे जातो.

२. तस्माद्योगाय युज्यस्व:

तस्मात्: यास्तव, म्हणून. कारण बुद्धियोगाने दोन्ही बंधने तुटतात.

योगाय युज्यस्व: तू योगाला (कर्मयोगाला) लाग, त्यात स्थिर हो. म्हणजेच, आसक्ती आणि फलाची इच्छा सोडून केवळ कर्तव्य-कर्म करण्याच्या मार्गावर स्थिर हो.

३. योगः कर्मसु कौशलम्:

हा गीतेतील अत्यंत महत्त्वाचा आणि प्रसिद्ध सिद्धांत आहे.

योग म्हणजे समत्व. चित्ताची समता राखणे.

कौशल्य म्हणजे उत्कृष्टता, चातुर्य.

याचा अर्थ असा की, फलाची आसक्ती न ठेवता, कर्तव्यनिष्ठेने आणि समर्पित भावनेने कार्य करणे, तसेच कर्माच्या सिद्धी-असिद्धीमध्ये (यश-अपयशात) आपल्या मनाची समता राखणे, हेच कर्मांमधील श्रेष्ठ कौशल्य आहे. अशाप्रकारे कर्म केल्यास ते बंधनकारक ठरत नाही.

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek Shlokache Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
आरंभ (Introduction)
श्रीमद्भगवद्गीतेचा दुसरा अध्याय 'सांख्ययोग' या नावाने ओळखला जातो. या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला केवळ आत्म्याचे अमरत्व आणि कर्म करण्याचे महत्त्वच सांगत नाहीत, तर कर्म कसे करावे याचे मूलभूत तत्त्वज्ञानही विशद करतात. मागील श्लोकात (४९) श्रीकृष्णांनी फलाची इच्छा धरून केलेले कर्म (सकाम कर्म) निकृष्ट असल्याचे सांगून बुद्धियोगात शरण येण्याचा उपदेश केला. प्रस्तुत श्लोक ५० हा त्या बुद्धियोगाचे फल आणि त्याची महती सांगून, कर्मयोगाची खरी व्याख्या स्पष्ट करतो. 'योगः कर्मसु कौशलम्' हे तत्त्व या श्लोकाचे हृदय आहे.

विस्तृत विवेचन (Detailed Elaboration)
१. बुद्धियुक्त आणि कर्माचे बंधन (The Enlightened and the Bondage of Action):

'बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।'

बुद्धियोगाचे सामर्थ्य: 'बुद्धियुक्त' म्हणजे ज्याची बुद्धी आत्म्याच्या स्वरूपावर स्थिर झाली आहे, ज्याने समत्वबुद्धी स्वीकारली आहे. असा मनुष्य कर्म करताना केवळ कर्तव्य म्हणून, ईश्वराप्रित्यर्थ कर्म करतो. तो कर्माच्या फळाची इच्छा ठेवत नाही. ही अनासक्तीची बुद्धी त्याला कर्मबंधनातून मुक्त करते.

पुण्य आणि पापाचे स्वरूप: सामान्यतः आपण पाप आणि पुण्य या दोन वेगळ्या गोष्टी मानतो. पाप आपल्याला दुःख आणि नीच गती देते, तर पुण्य आपल्याला सुख आणि स्वर्ग देते. परंतु, अध्यात्मिक दृष्टीने, हे दोन्ही बंधनेच आहेत.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण: एका व्यक्तीने खूप दानधर्म केला, तर त्याला पुढच्या जन्मी उत्तम जन्म मिळतो (पुण्यामुळे). पण जन्म मिळाल्यामुळे त्याला पुन्हा मरण आणि दुःखेही भोगावी लागतात. दुसऱ्याने वाईट कर्मे केली, तर त्याला वाईट गती मिळते (पापामुळे). बुद्धियुक्त मनुष्य पुण्य आणि पाप दोन्हीच्या फळांची आसक्ती सोडतो. त्याचे कर्म केवळ 'ईश्वराची सेवा' किंवा 'कर्तव्य' म्हणून असते. त्यामुळे त्याला कोणत्याही फळाची अपेक्षा नसते आणि फळ मिळाले तरी ते त्याला बांधून ठेवत नाही. तो पुण्य-पाप दोन्हीच्या चक्रातून 'या जगातच' (इह) मुक्त होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.10.2025-बुधवार.
===========================================