श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-५०-बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते-2-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-५०-

बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥

२. योगाची अनिवार्यता (The Necessity of Yoga):

'तस्माद्योगाय युज्यस्व'

कर्मबंधनातून मुक्त होण्यासाठी, म्हणजेच मोक्षप्राप्तीसाठी, बुद्धीचा उपयोग करणे आणि आसक्तीविरहित कर्म करणे हाच सर्वोत्तम मार्ग आहे.

श्रीकृष्ण अर्जुनाला स्पष्ट सांगतात की, जर तुला सुकृत-दुष्कृत या दोन्हींच्या बंधनातून मुक्ती हवी असेल, तर तू 'योग' (कर्मयोग) स्वीकार. या ठिकाणी 'योग' म्हणजे केवळ शरीराची हालचाल (आसने) नव्हे, तर चित्ताला समत्वभावात ठेवून कर्म करणे होय.

३. कर्मयोग हेच कौशल्य (Karma Yoga is Skill in Action):

'योगः कर्मसु कौशलम्'

हे संपूर्ण गीतेतील एक अत्यंत महत्त्वाचे सूत्र आहे. 'योग' म्हणजे समता (समत्वं योग उच्यते - २.४८).

कौशल्य म्हणजे कर्माच्या फळापासून स्वतःला अलिप्त ठेवण्याची कला.

याचा अर्थ: काम करणे हे महत्त्वाचे नाही, तर ते कसे केले जाते हे महत्त्वाचे आहे.

सामान्य दृष्टिकोन: लोक उत्कृष्ट काम करतात, पण त्यांचे मन सतत फळाच्या विचारात गुंतलेले असते. यश मिळाले तर अहंकार आणि अपयश आले तर दुःख व नैराश्य येते. यामुळे ते कर्माने बांधले जातात.

योग्याचे कौशल्य: कर्मयोगी उत्कृष्ट काम करतो (कौशल्य), पण फळाच्या सिद्धी-असिद्धीमध्ये तो सम राहतो. त्याची बुद्धी स्थिर असते. तो 'मी कर्ता नाही' (केवळ निमित्त आहे) या भावाने कर्म करतो. यामुळे त्याला कर्माचे दोष लागत नाहीत.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण:

शस्त्रक्रिया करणाऱ्या डॉक्टरचे उदाहरण: एक शल्यचिकित्सक (सर्जन) जेव्हा रुग्णावर अत्यंत गुंतागुंतीची शस्त्रक्रिया करतो, तेव्हा त्याचे संपूर्ण लक्ष फक्त कर्म (शस्त्रक्रिया) पूर्ण करण्यावर असते. तो अत्यंत कुशलतेने (कौशल्याने) काम करतो. जर तो रुग्णाचे काय होईल? शस्त्रक्रिया यशस्वी होईल की नाही? या विचारांमध्ये गुंतला, तर त्याच्या हाताची कुशलता कमी होईल. पण जेव्हा तो फळाचा विचार न करता, शांत व स्थिर मनाने आपले कर्तव्य पार पाडतो, तेव्हा तो 'योगः कर्मसु कौशलम्' जगतो. शस्त्रक्रिया यशस्वी झाली तरी त्याला अहंकार होत नाही आणि अपयशी ठरली तरी त्याला तीव्र दुःख होत नाही, कारण त्याने आपले कर्म पूर्ण निष्ठेने केले होते.

समारोप (Conclusion/Summary)
हा श्लोक कर्मयोगाची व्याख्या स्पष्ट करतो: 'कर्म हे करायचेच आहे, पण ते आसक्तीविरहित, समत्वबुद्धीने करणे' हेच खरे कौशल्य आहे. या कौशल्यामुळे साधक पुण्य आणि पाप या दोन्ही प्रकारच्या कर्मांच्या फळाच्या बंधनातून मुक्त होतो.

निष्कर्ष (Inference)
बुद्धियोग किंवा कर्मयोग आपल्याला शिकवतो की, जीवनातील प्रत्येक कर्म हे फक्त कर्तव्य म्हणून आणि परमेश्वराला अर्पण करण्याच्या भावनेने केले पाहिजे. फळात आसक्ती ठेवली तर ते कर्म बंधनकारक ठरते. परंतु, अनासक्तीने केलेले कर्म (योगः कर्मसु कौशलम्) हेच मोक्षाकडे घेऊन जाणारे साधन आहे. त्यामुळे, आपल्याला आपल्या जीवनात यश मिळवण्यासाठी आणि आंतरिक शांती अनुभवण्यासाठी प्रत्येक काम 'योग' म्हणून, म्हणजे अत्यंत कुशलता आणि समत्वबुद्धीने करणे आवश्यक आहे. हेच मानवी जीवनाचे अंतिम ध्येय साधण्याचे प्रभावी मार्ग आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.10.2025-बुधवार.
===========================================