संत सेना महाराज-त्रैलोक्य पाळता। नाही उबग तुमच्या चित्ता-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

सेनाजींनी संतांना माउलीची उपमा देऊन तिचे हृदय हे रूपक मानून 'सांगे जिवीचे सकळ' ही भक्तिभावना व्यक्त केली आहे. ईश्वर प्रत्येक प्राण्याचे पालन पोषण करीत असतो, हे सोदाहरण सेनाजी स्पष्ट करताना म्हणतात.

     "त्रैलोक्य पाळता। नाही उबग तुमच्या चित्ता॥

     तया आमुची चिंता। नसे काय रुक्मिणी कांता

     ॥ दुर्दर राहे पाषाणात। तया चारा कोण देत॥

     पक्षी अजगर। तया पाळी सर्वेश्वर॥

     सेना म्हणे पाळुनि भार। राहिलो निर्धार उगाची॥"

संत सेना महाराज - अभंगाचा सखोल भावार्थ
अभंग:
"त्रैलोक्य पाळता। नाही उबग तुमच्या चित्ता॥
तया आमुची चिंता। नसे काय रुक्मिणी कांता॥
दुर्दर राहे पाषाणात। तया चारा कोण देत॥
पक्षी अजगर। तया पाळी सर्वेश्वर॥
सेना म्हणे पाळुनि भार। राहिलो निर्धार उगाची॥"

आरंभ (Introduction)
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील थोर संत कवी. ते व्यवसायाने न्हावी (न्हावी समाजातील) असून, त्यांच्या अभंगातून त्यांनी सामान्य माणसाला भक्तीचा आणि विश्वासाचा सोपा मार्ग सांगितला आहे. प्रस्तुत अभंग हा भगवंताच्या 'पालनकर्तृत्वावर' (पोषण करण्याच्या गुणावर) आधारित आहे. यात संत सेना महाराज अत्यंत प्रेमळ तक्रारीच्या रूपात भगवंताला प्रश्न विचारतात की, तुम्ही जर संपूर्ण त्रैलोक्याचे पालन करत असाल, तर आमची काळजी घ्यायला तुम्हाला काय अडचण आहे? या अभंगातून ते आपले भगवंतावरील पूर्ण अवलंबित्व (शरणागती) आणि निश्चिंतता व्यक्त करतात.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ व विस्तृत विवेचन
कडवे पहिले:
त्रैलोक्य पाळता। नाही उबग तुमच्या चित्ता॥
तया आमुची चिंता। नसे काय रुक्मिणी कांता॥

१. अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth):
(हे देवा!) तुम्ही तिन्ही लोकांचे (स्वर्ग, मृत्यू आणि पाताळ) पालन करता. इतके मोठे कार्य करताना तुमच्या मनात (चित्तात) जराही कंटाळा (उबग) येत नाही. मग, हे रुक्मिणीचे पती (रुक्मिणीकांता), तुम्हाला फक्त आमची (भक्तांची) काळजी घ्यायला काय अडचण आहे?

२. विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vivechan):

देवाच्या सर्वसामर्थ्याची महती: संत सेना महाराज सुरुवातीलाच देवाचे मोठेपण सांगतात. 'त्रैलोक्य पाळता' म्हणजे देवाचे कार्य किती अफाट आहे हे दर्शवतात. 'त्रैलोक्य' म्हणजे अनंत सृष्टी आणि त्यातील असंख्य जीव. या सगळ्यांना सांभाळताना, त्यांच्या गरजा पूर्ण करताना देवाला 'उबग' (कंटाळा/त्रास) येत नाही. यातून संतांना हे सिद्ध करायचे आहे की, देवाची शक्ती असीम आहे आणि त्याला कोणत्याही कार्याचा भार वाटत नाही.

प्रेमळ तक्रार: 'तया आमुची चिंता। नसे काय रुक्मिणी कांता?' या ओळीत एक गोड आर्तता आहे. संत देवाला 'रुक्मिणीकांता' (रुक्मिणीचा पती) म्हणून संबोधतात, जेणेकरून आपले नाते अधिक जिव्हाळ्याचे आणि व्यक्तिगत आहे हे दर्शवले जाते. ते देवाला विचारतात की, जर तुम्ही इतके मोठे कार्य सहज करत असाल, तर मग फक्त आमच्यासारख्या सामान्य भक्तांची काळजी (चिंता) घ्यायला तुम्हाला काय त्रास होतोय? हा प्रश्न त्यांच्या मनात असलेला भगवंतावरच्या पूर्ण विश्वासातून आणि हक्कातून आलेला आहे. देवाने आपली काळजी घ्यावी, ही त्यांची तीव्र इच्छा आहे.

भावार्थ: जगाच्या कल्याणाची जबाबदारी जो उचलतो, तो एका भक्ताची काळजी नक्कीच घेईल. या प्रश्नामध्येच त्याचे उत्तर दडलेले आहे – देव आपली काळजी घेतोच, पण भक्ताला त्याची खात्री करून घ्यायची आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.10.2025-बुधवार.
===========================================