संत सेना महाराज-त्रैलोक्य पाळता। नाही उबग तुमच्या चित्ता-2-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

कडवे दुसरे:
दुर्दर राहे पाषाणात। तया चारा कोण देत॥
पक्षी अजगर। तया पाळी सर्वेश्वर॥

१. अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth):
'दुर्दर' नावाचा बेडूक कठीण पाषाणात (दगडांमध्ये/शिळेत) राहतो, त्याला कोण चारा (अन्न) पुरवतो? (उत्तर स्पष्ट आहे: देवच देतो). पक्षी (आकाशामध्ये उडणारे) आणि अजगर (एकाच जागी निष्क्रिय पडून राहणारे) यांना देखील तो सर्वशक्तिमान ईश्वरच (सर्वेश्वर) पाळतो.

२. विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vivechan):

निसर्गातील उदाहरणे (Udaharana Sahit): संत सेना महाराज येथे भगवंताच्या पालनकर्तृत्वाचे महत्त्व सिद्ध करण्यासाठी दोन अत्यंत महत्त्वाची उदाहरणे देतात:

दुर्दर राहे पाषाणात: 'दुर्दर' नावाचा बेडूक पावसाळ्यात दगडांमध्ये किंवा जमिनीखाली दडून राहतो. तो अन्न मिळवण्यासाठी बाहेरही पडू शकत नाही. अशा अत्यंत दुर्गम जागी राहणाऱ्या, हालचाल न करणाऱ्या जीवालाही परमेश्वर अन्न पुरवतो. याचा अर्थ असा की, देव केवळ दृश्य जगातच नव्हे, तर अदृश्य आणि दुर्गम ठिकाणी असलेल्या जीवांचीही काळजी घेतो.

पक्षी अजगर: पक्षी आकाशात भटकतात, त्यांना निश्चित ठिकाण नसते. अजगर हा प्राणी अत्यंत आळशी असतो, तो शिकार करण्यासाठी जास्त हालचाल करत नाही, एकदा मोठे भक्ष्य गिळले की दीर्घकाळ पडून राहतो. या दोन्ही प्रकारच्या जीवांना, जे स्वतःच्या अन्नाची शाश्वती देऊ शकत नाहीत, त्यांनाही 'सर्वेश्वर' (सर्वांचा ईश्वर) पाळतो.

भगवंताची योजना (Divine Providence): या उदाहरणांवरून सिद्ध होते की, ज्याचे पोषण करण्याची जबाबदारी कोणीही घेत नाही किंवा जो स्वतः काहीच करू शकत नाही, त्यालाही भगवंत आपल्या योजनेनुसार सांभाळतो. मग ज्या मनुष्याला बुद्धी आणि कर्म करण्याची शक्ती दिली आहे, त्याला देव कसे विसरेल?

कडवे तिसरे (शेवटचे):
सेना म्हणे पाळुनि भार। राहिलो निर्धार उगाची॥"

१. अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth):
(संत) सेना महाराज म्हणतात, (इतक्या उदाहरणांवरून सिद्ध होते की,) तो ईश्वर संपूर्ण जगाचा भार वाहत असताना (पाळुनि भार), मी मात्र स्वतःच्या पोषणाची (आणि कुटुंबाच्या पोषणाची) चिंता करत उगाचच (व्यर्थ) 'निर्धार' (अहंकार) घेऊन बसलो होतो. (आता मला कळून चुकले आहे, म्हणून मी चिंता सोडून दिली आहे).

२. विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vivechan):

अहंकाराचे विसर्जन: या ओळीत संत सेना महाराज त्यांच्या भक्तीतील सर्वात मोठा अनुभव सांगतात. सामान्य माणूस नेहमी 'मी माझ्या कुटुंबाचे पोषण करतो', 'मी कमवतो', 'मी काळजी घेतो' या विचाराच्या भारात (ओझ्यात) असतो. हा 'मी' पणाचा निर्धार किंवा अहंकार असतो.

उगाची राहिलो: संत म्हणतात की, आता या सर्वव्यापी पालनकर्त्याची उदाहरणे पाहून माझ्या लक्षात आले की, मी उगाचच (व्यर्थच) स्वतःच्या डोक्यावर पोषणाचा भार घेतला होता. जेव्हा सर्वेश्वर त्रैलोक्याचा भार वाहतो, तेव्हा मनुष्याने 'मी कर्ता आहे' हा अहंकार ठेवणे किती मूर्खपणाचे आहे!

शरणागतीचे अंतिम रूप: हा अभंग शेवटी भगवंताला पूर्णपणे शरण जाण्याचे आवाहन करतो. ज्या क्षणी माणसाला हे कळते की, आपले पालन-पोषण करण्याची जबाबदारी त्या परमेश्वराने घेतली आहे, त्याच क्षणी तो 'निर्धार' (चिंतेचा भार) सोडून निश्चिंत होतो. संत सेना महाराजांची ही अंतिम अवस्था आहे, जिथे त्यांची चिंता पूर्णपणे संपली आहे आणि त्यांनी स्वतःला देवाच्या चरणी समर्पित केले आहे.

सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence)
या अभंगाचा सखोल भावार्थ 'ईश्वरी व्यवस्थेवर संपूर्ण विश्वास' या तत्त्वात दडलेला आहे. मनुष्य स्वतःच्या सामर्थ्यावर, धन-संपत्तीवर किंवा योजनांवर जास्त अवलंबून राहतो आणि सतत चिंतेत असतो. या अभंगातून संत सेना महाराज सांगतात की, ज्या परमेश्वराने या संपूर्ण सृष्टीची व्यवस्था लावली आहे, जो दगडातील बेडकालाही चारा देतो, तो आपल्या भक्ताला किंवा त्याच्या लेकरांना कधीही विसरणार नाही. आपल्या आयुष्याचा भार 'मी' पणाच्या अहंकाराने वाहण्याऐवजी, तो भार भगवंताच्या चरणी अर्पण करावा. यामुळे मनुष्य कर्मातून मुक्त होत नाही, पण कर्माच्या फळाच्या चिंतेतून मुक्त होतो आणि निश्चिंतपणे आपले कर्तव्य करू लागतो. चिंता सोडून समाधान व कर्तृत्व टिकवून भगवंतावर विश्वास ठेवणे हेच या अभंगाचे सार आहे.

समारोप आणि निष्कर्ष (Summary and Inference)
समारोप: संत सेना महाराजांचा हा अभंग भक्ताला पूर्णपणे निश्चिंत होण्याचा उपदेश करतो. भगवंत हा त्रैलोक्याचा पालक आहे. त्याच्यासाठी एका सामान्य मानवाची काळजी घेणे ही फार लहान गोष्ट आहे. ज्याप्रमाणे दुर्दर, पक्षी आणि अजगर यांच्यासाठी ईश्वरी योजना काम करते, त्याचप्रमाणे प्रत्येक मनुष्यासाठीही ती कार्यरत आहे. त्यामुळे 'मी' च्या अहंकाराने स्वतःच्या डोक्यावर पोषणाचा भार ठेवण्यापेक्षा, तो भार भगवंतावर सोपवून निश्चिंत राहण्यातच खरी शांतता आहे.

निष्कर्ष: मानवी जीवनातील चिंता (Anxiety) आणि कर्तेपणाचा अहंकार (Ego of Doership) दूर करून, भक्ताला भगवंतावरील श्रद्धेच्या (Faith) मार्गावर स्थिर करणे, हाच या अभंगाचा अंतिम निष्कर्ष आहे. हा अभंग जीवनात शांतता आणि समाधान मिळवण्यासाठी अत्यंत प्रेरणादायक आहे.

(सेनामहाराज अ० क्र० १०४)

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.10.2025-बुधवार.
===========================================