श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:श्लोक-५१कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः-1

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-५१-

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५१

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः । जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥

१. आरंभ (Introduction)
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायाला 'सांख्ययोग' म्हणतात. या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला निष्काम कर्मयोग आणि आत्मज्ञानाचे महत्त्व समजावून सांगतात. ४९व्या आणि ५०व्या श्लोकात श्रीकृष्णांनी 'बुद्धियोगा'चे महत्त्व स्पष्ट केले, ज्यामध्ये कर्मफळाच्या आसक्तीचा त्याग करून समत्व बुद्धीने कर्म करण्याची शिकवण दिली. याच बुद्धियोगाचे फल या ५१व्या श्लोकात सांगितले आहे, ज्यामुळे 'मनीषी' (ज्ञानी) पुरुष मोक्ष प्राप्त करतात. हा श्लोक कर्मयोग आणि ज्ञानयोग यांच्या परिणामाचे वर्णन करतो.

२. श्लोक अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): Meaning of SHLOK
कर्मजं (कर्म + जम्) - कर्मांपासून उत्पन्न होणारे (कर्मजन्य) बुद्धियुक्ताः - समत्व बुद्धीने युक्त असलेले (बुद्धियोगाने जोडलेले) हि - खरोखर, निश्चितच फलम् - फळ, परिणाम त्यक्त्वा - त्याग करून, सोडून मनीषिणः - मनीषी, ज्ञानी, बुद्धिवान पुरुष जन्मबन्ध (जन्म + बन्ध) - जन्म-मरण रूपी बंधनातून विनिर्मुक्ताः - विशेषतः मुक्त झालेले पदम् - परम स्थान, अवस्था गच्छन्ति - प्राप्त करतात, जातात अनामयम् (अ + आमयम्) - आमय (रोग/दुःख) रहित, सर्व दुःखांपासून मुक्त (शांत, निर्विकार)

संपूर्ण अर्थ:

समत्व बुद्धीने युक्त असलेले ज्ञानी पुरुष खरोखरच कर्मांपासून उत्पन्न होणारे फळ त्यागून, जन्म-मरण रूपी बंधनातून पूर्णपणे मुक्त होतात आणि सर्व दुःखांपासून रहित (शांत व निर्विकार) अशा परमपदाला (मोक्षाला) प्राप्त करतात.

३. सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): Deep meaning/essence
या श्लोकाचा मूळ भावार्थ हा आहे की, कर्म करणे अपरिहार्य असले तरी, त्या कर्मांच्या फळाची आसक्तीच मनुष्याला बंधनकारक ठरते. जो पुरुष फळाच्या इच्छेचा त्याग करून 'बुद्धियोगाने' (समत्व बुद्धीने) कर्म करतो, तोच खरा ज्ञानी आहे. या ज्ञानी पुरुषाला कर्माचे फळ सुख असो वा दुःख, यश असो वा अपयश, कोणताही विकार स्पर्श करत नाही.

बुद्धियुक्ताः मनीषिणः: 'बुद्धियुक्त' म्हणजे ज्याची बुद्धी परमार्थामध्ये स्थिर झाली आहे आणि 'मनीषी' म्हणजे असा विचारवंत, ज्ञानी पुरुष. कर्मफळाची आसक्ती सोडणे हे केवळ कर्मत्याग नाही, तर बुद्धीने आसक्तीला त्यागणे आहे. असा बुद्धियोग ज्याच्याजवळ आहे, तोच खरा ज्ञानी आहे.

कर्मजं फलं त्यक्त्वा: याचा अर्थ असा नाही की कर्म करणे थांबवावे किंवा कर्माचे फळ मिळणारच नाही. फळ तर मिळेल, पण ज्ञानी पुरुष त्या फळाला आपला मानत नाही, त्याची इच्छा धरत नाही आणि त्याचे सुख-दुःख मनात बाळगत नाही. फळाचा त्याग म्हणजे फळाच्या इच्छेचा त्याग होय.

जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः: कर्माचे फळ स्वीकारल्यामुळे किंवा नाकारल्यामुळे नवीन कर्मबंध निर्माण होतात. फळाची इच्छा (वासना) हाच पुनर्जन्माचा मूळ आधार आहे. जेव्हा ज्ञानी पुरुष फळाची आसक्ती सोडतो, तेव्हा त्याचे कर्मबंध तुटतात आणि तो जन्म-मरणाच्या चक्रातून मुक्त होतो.

पदं गच्छन्त्यनामयम्: 'अनामय' म्हणजे रोगरहित, दुःखरहित, निर्विकार. हे पद म्हणजे मोक्ष किंवा परम शांतीची अवस्था आहे. जन्म-मरण नाही, दुःख नाही, विकार नाही. कर्माचे बंधन तोडल्यानंतर आत्म्याला मिळणारी ही परम शांतीची अवस्था आहे.

सारांश: कर्माच्या फळाची आसक्ती हीच बंधनाचे कारण आहे. आसक्तीचा त्याग केल्यास कर्मबंधन तुटते आणि आत्म्याला शाश्वत मुक्ती मिळते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-16.10.2025-गुरुवार.
===========================================