श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:श्लोक-५१कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः-2

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-५१-

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥

४. विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan): Complete, extensive, and lengthy elaboration/analysis
अ. बुद्धीची महती:
या श्लोकात 'बुद्धियुक्ताः' आणि 'मनीषिणः' हे शब्द अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. 'बुद्धियोग' म्हणजे परमेश्वराशी बुद्धी जोडणे किंवा 'समत्व बुद्धी' ठेवणे. भगवंताने ४८व्या श्लोकात 'सिद्धी-असिद्धीमध्ये सम राहाणे' हाच योग असल्याचे सांगितले. या श्लोकात सांगितले आहे की, जो या समत्व बुद्धीने युक्त असतो, तोच खरा मनीषी (बुद्धिवान/ज्ञानी) असतो. लौकिक ज्ञान असणे वेगळे आणि ही आत्मज्ञानाची बुद्धी असणे वेगळे. अनेक लोक कर्मात कुशल असतात, पण फळाच्या इच्छेने बांधलेले असतात. पण, बुद्धियोगाने युक्त झालेला पुरुष कर्मफळापासून स्वतःला अलिप्त ठेवतो.

ब. कर्मफळ त्यागाचे रहस्य:
सामान्य मनुष्य कर्म करतो ते फळ मिळवण्यासाठी. फळ चांगले मिळाले तर तो सुखी होतो, वाईट मिळाले तर दुःखी होतो. हे सुख-दुःख त्याला बंधनात टाकतात. ज्ञानी पुरुष कर्म करतो, कारण ते त्याचे कर्तव्य आहे (उदा. अर्जुनाचे युद्ध करणे). तो कर्मात पूर्णपणे असतो, पण त्याचे मन फळाच्या इच्छेत नसते. 'कर्मजं फलं त्यक्त्वा' याचा अर्थ असा आहे की, कर्म पूर्ण झाल्यावर जे काही फळ प्राप्त होते, त्याचा उपयोग तो लोककल्याणासाठी करतो किंवा ते फळ ईश्वराला समर्पित करतो. तो स्वतःला फळाचा 'भोक्ता' मानत नाही.

उदाहरण: एक शेतकरी शेतीत काम करतो. त्याला माहीत आहे की पीक (फळ) निसर्गाच्या आणि देवाच्या हातात आहे. तो प्रामाणिकपणे, पूर्ण मेहनतीने काम करतो, पण अतिवृष्टी झाली किंवा दुष्काळ पडला, तर तो दुःखी होत नाही आणि जास्त पीक आले तर अहंकार करत नाही. तो सम राहतो. ही वृत्ती म्हणजे कर्मफळाचा त्याग होय.

क. जन्मबंधनातून मुक्ती (मोक्षाचे स्वरूप):
ज्याला फळाची आसक्ती असते, त्याच्या मनात 'वासना' (इच्छा) निर्माण होते. वासनेमुळे तो पुन्हा जन्म घेतो, कारण त्याला अपूर्ण राहिलेल्या इच्छा पूर्ण करायच्या असतात. हेच जन्म-मरण रूपी बंधन आहे. यालाच 'पुनर्जन्माचे चक्र' म्हणतात.

ज्या ज्ञानी पुरुषाने बुद्धियोगाच्या बळावर कर्मफळाच्या इच्छेचा त्याग केला आहे, त्याच्या मनात कोणतीही वासना उरत नाही. परिणामी, त्याचे कर्म त्याला नवीन बंधनात टाकत नाही. त्यामुळे तो 'जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः' होतो, म्हणजे जन्म आणि मृत्यूच्या चक्रातून कायमचा मुक्त होतो.

ड. परमपद 'अनामयम्':
मुक्त झाल्यानंतर तो पुरुष ज्या अवस्थेला प्राप्त होतो, तिला 'पदं गच्छन्त्यनामयम्' म्हटले आहे. 'आमय' म्हणजे रोग, दुःख, विकार. 'अनामय' म्हणजे जे रोगरहित, दुःखरहित, निर्विकार आणि अविनाशी आहे. हेच परमेश्वराचे स्वरूप आहे, यालाच मोक्ष किंवा परम शांती म्हणतात.

हे 'अनामय पद' स्वर्गात मिळणाऱ्या तात्पुरत्या सुखासारखे नाही, तर ते शाश्वत आणि निरपेक्ष आहे. कर्मफळाच्या त्यागातून प्राप्त झालेली ही शांती आहे, जी जगातील कोणत्याही सुख-दुःखाने भंग पावत नाही. जीवन जगत असतानाच या अवस्थेचा अनुभव घेणे शक्य आहे. (यालाच 'जीवन्मुक्ती' असे म्हणतात.)

५. समारोप आणि निष्कर्ष सहित (Samarop ani Nishkarsha Sahit)
समारोप (Summary):
हा श्लोक कर्मयोगाची अंतिम फलप्राप्ती स्पष्ट करतो. बुद्धियोगाच्या माध्यमातून कर्मफळाचा त्याग करणारे ज्ञानी पुरुष जन्म-मृत्यूच्या बंधनातून मुक्त होतात आणि शाश्वत, दुःखरहित मोक्षपदाला प्राप्त करतात. हा श्लोक कर्म करण्याची निवृत्ती न सांगता, कर्मातील आसक्तीची निवृत्ती सांगतो.

निष्कर्ष (Inference/Conclusion):
भगवंत श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, युद्धासारखे कर्म करतानाही तू कर्मफळाचा विचार सोडून दे. समत्व बुद्धीने (बुद्धियोगाने) कर्म केल्यास, ते कर्म तुला बंधनकारक होणार नाही. जीवनातील प्रत्येक कर्तव्य निष्काम बुद्धीने पार पाडल्यास, तू या जन्म-मरणाच्या चक्रातून कायमचा बाहेर पडशील आणि परमात्म-प्राप्ती करून शाश्वत शांती अनुभवशील. कर्माचे सौंदर्य हे फळाच्या आसक्तीचा त्याग करण्यात आहे. हाच या श्लोकाचा अंतिम संदेश आहे.

हा श्लोक सिद्ध करतो की, मोक्ष (दुःखरहित अवस्था) मिळवण्यासाठी संन्यास घेऊन कर्म सोडण्याची गरज नाही, तर कर्माचे फळ सोडण्याची गरज आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-16.10.2025-गुरुवार.
===========================================