श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २: - श्लोक ५२- यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति-1-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५२-

यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५२

श्लोक: यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति । तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ ५२ ॥

श्लोक अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth):
जेव्हा (यदा) तुमची (ते) बुद्धी (बुद्धिः) मोहरूपी दलदल किंवा गोंधळ (मोहकलिलं) पूर्णपणे पार करेल (व्यतितरिष्यति), तेव्हा (तदा) तुम्ही (गन्तासि) ऐकलेल्या (श्रुतस्य) आणि ऐकावयाच्या (श्रोतव्यस्य) गोष्टींबद्दल (च) वैराग्य किंवा उदासीनता (निर्वेदं) प्राप्त कराल.

सरळ अर्थ: जेव्हा तुमची बुद्धी मोहाच्या दलदलीतून पूर्णपणे बाहेर पडेल, तेव्हा तुम्ही ऐकलेल्या आणि यापुढे ऐकावयाच्या सर्व गोष्टींबद्दल उदासीन (निर्वेद) व्हाल.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): Deep meaning/essence:
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला बुद्धीच्या शुद्धीकरणाचे आणि त्यातून मिळणाऱ्या उच्च spiritual अवस्थेचे महत्त्व सांगतात.

मोहकलिल (मोहाची दलदल/गोंधळ): 'मोह' म्हणजे अज्ञान, अविचार किंवा भ्रम. या जगात वस्तू, व्यक्ती आणि परिस्थिती यांच्या तात्पुरत्या स्वरूपाला 'नित्य' (शाश्वत) मानणे, आणि आत्म्याच्या वास्तविक स्वरूपाला विसरणे, हाच मोह आहे. हा मोह एखाद्या दलदलीसारखा असतो, ज्यात बुद्धी अडकून पडते आणि तिला योग्य-अयोग्य (धर्म-अधर्म) आणि नित्य-अनित्य (शाश्वत-अशाश्वत) यातला फरक कळत नाही. कर्मफळांबद्दलची आसक्ती, देहाचे मीपण आणि संसारातील क्षणभंगुर सुखाची इच्छा ही याच मोहाची निर्मिती आहे.

बुद्धिर्व्यतितरिष्यति (बुद्धी जेव्हा पार करेल): याचा अर्थ असा की, जेव्हा साधक योगमार्गाने, निःस्वार्थ कर्माने (निष्काम कर्मयोगाने) आणि विवेक-वैराग्याने आपली बुद्धी शुद्ध करतो, तेव्हा ती बुद्धी या मोहाच्या दलदलीतून बाहेर पडते. ही अवस्था म्हणजे 'स्थिरबुद्धी' होण्याच्या मार्गावरचा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. शुद्ध बुद्धीला आत्मज्ञान आणि तत्त्वज्ञान यांची स्पष्ट जाणीव होते.

निर्वेदं (वैराग्य/उदासीनता): 'निर्वेद' म्हणजे वैराग्य, उदासीनता किंवा आसक्तीचा अभाव. येथे हा वैराग्य दुःखातून आलेला नाही, तर ज्ञानामुळे प्राप्त झालेला आहे. जेव्हा बुद्धी शुद्ध होते आणि तिला कळते की, या जगात ऐकलेल्या किंवा ऐकण्यासारख्या सर्व गोष्टी (उदा. स्वर्गलोकाचे सुख, अनेक प्रकारचे कर्मकांड, वेगवेगळी शास्त्रे) या सर्व नश्वर आणि क्षणिक फळांवर आधारित आहेत, तेव्हा त्या नश्वर गोष्टींमधील आकर्षण आणि आसक्ती आपोआप संपून जाते.

श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च (ऐकलेल्या आणि ऐकावयाच्या): याचा अर्थ केवळ लौकिक गोष्टीच नव्हे, तर वेद, उपनिषदे किंवा इतर धार्मिक ग्रंथांमध्ये सांगितलेल्या स्वर्ग, ऐहिक सुख किंवा विविध कामना पूर्ण करणाऱ्या कर्मकांडांबद्दलही त्याला विरक्ती येते. कारण, ज्ञानी व्यक्तीला या सर्व गोष्टी 'मायेच्या' क्षेत्रातल्या आणि 'अशाश्वत' (अनित्य) वाटू लागतात. त्याला आत्म्याच्या शाश्वत सुखापुढे हे सर्व तुच्छ वाटते.

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
आरंभ (Introduction):
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात, ज्याला 'सांख्ययोग' म्हणतात, भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्म्याचे अमरत्व आणि कर्मयोगाचे महत्त्व समजावून सांगत आहेत. या श्लोकात (२.५२) श्रीकृष्ण सांगतात की, साधकाला 'स्थिरप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धीचा) होण्यासाठी आपल्या बुद्धीला मोहापासून मुक्त करणे किती आवश्यक आहे. हा श्लोक बुद्धीच्या शुद्धीकरणाची प्रक्रिया आणि त्यातून मिळणारे अंतिम फळ स्पष्ट करतो.

विस्तृत विवेचन (Detailed Elaboration):
१. मोहाच्या दलदलीतून मुक्ती: 'मोहकलिल' म्हणजे मोहाची दलदल. 'मोह' म्हणजे 'मी आणि माझे' ही भावना. हे शरीर, ही संपत्ती, हे संबंध – हे सर्व माझे आहेत आणि तेच सत्य आहेत, ही दृढ समजूत म्हणजे मोह. अर्जुन ज्या क्षणी युद्धाच्या मैदानात आपल्या नातलगांना पाहून 'मोहग्रस्त' झाला, तो क्षण या मोहाचे उत्तम उदाहरण आहे. त्याला आपले कर्तव्य (धर्म) दिसत नव्हते; त्याला फक्त आपले 'नाते' (मोह) दिसत होते. ही मोहाची दलदल बुद्धीला इतकी घेरते की, बुद्धीची निर्णयक्षमता (विवेक) नष्ट होते.

भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की, जेव्हा साधक निष्काम कर्मयोग (फळाची आसक्ती न ठेवता कर्तव्य करणे) आणि विवेक यांचा अभ्यास करतो, तेव्हा त्याची बुद्धी या मोहाच्या दलदलीतून 'पार' होते. 'व्यतितरिष्यति' म्हणजे 'ओलांडून जाईल'. याचा अर्थ बुद्धीमध्ये अशी शक्ती येते की ती मोहाच्या आवरणाला भेदून पलीकडचे सत्य पाहू शकते. हा केवळ शाब्दिक त्याग नसून, विचारांच्या स्तरावरची, म्हणजे बुद्धीच्या स्तरावरची, क्रांती आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-17.10.2025-शुक्रवार.
===========================================