श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २: - श्लोक ५२- यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति-2-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५२-

यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥

२. निर्वेद (वैराग्य) प्राप्ती: बुद्धी शुद्ध झाल्यावर साधकाला 'निर्वेद' प्राप्त होतो. हा निर्वेद संसारातील दुःखांमुळे आलेला तात्पुरता वैराग्य (उदा. स्मशान वैराग्य किंवा प्रसूतीनंतरचे वैराग्य) नाही, तर ज्ञानामुळे आलेले स्थायी वैराग्य आहे. जेव्हा बुद्धीला कळते की, या जगात जे काही ऐकले जाते किंवा पाहिले जाते, ते सर्व नश्वर आहे, तेव्हा तिला त्याबद्दल कसलेही आकर्षण वाटत नाही.

उदाहरणार्थ:

ऐकलेल्या गोष्टी (श्रुतस्य): लहानपणापासून आपण ऐकतो की, खूप धन कमावले तर सुख मिळेल, मोठे पद मिळाले तर प्रतिष्ठा मिळेल किंवा विशिष्ट पूजा-अर्चा केल्यास स्वर्ग मिळेल. शुद्ध बुद्धीला हे कळते की, हे सर्व सुख मर्यादित, क्षणभंगुर आणि अंतिमतः दुःख देणारे आहे. त्यामुळे, पूर्वी ऐकलेल्या या गोष्टींमध्ये त्याला काही तथ्य वाटत नाही.

ऐकावयाच्या गोष्टी (श्रोतव्यस्य): तसेच, भविष्यात येणाऱ्या कोणत्याही भौतिक सुखाच्या, नवीन पद्धतीच्या किंवा नवीन कर्मकांडाच्या गोष्टींमध्ये त्याला रस वाटत नाही. साधकाला आत्मज्ञानाचे आणि परम-शांतीचे जे खरे सुख प्राप्त झालेले असते, त्यापुढे त्याला स्वर्गलोकाचे सुखही 'तुच्छ' (क्षणिक) वाटू लागते.

३. उदाहरणासह स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit):

एका गरीब व्यक्तीला सोन्याचे महत्त्व असते, कारण सोन्याने त्याची गरिबी दूर होईल. पण ज्या व्यक्तीला 'पारस' (स्पर्श करताच लोखंडाचे सोने करणारा दगड) सापडला आहे, त्याला लोखंडाच्या किंवा सामान्य सोन्याच्या किमतीची पर्वा नसते. त्याचे लक्ष आता 'पारसाच्या' शक्तीवर आणि त्यातून मिळणाऱ्या शाश्वत मूल्यावर असते.

येथे मोह म्हणजे सामान्य सुखाची इच्छा.

पारस म्हणजे शुद्ध बुद्धीने प्राप्त झालेले आत्मज्ञान.

ऐकलेल्या/ऐकावयाच्या गोष्टी म्हणजे क्षणिक सुखे.

निर्वेद म्हणजे आत्मज्ञानामुळे क्षुल्लक गोष्टींवरील आसक्ती संपणे.

एका व्यक्तीला अनेक वर्षांपासून 'सत्य' काय आहे हे शोधण्यासाठी अनेक धर्मग्रंथ, गुरु आणि प्रवचने ऐकावी लागली. पण जेव्हा त्याला प्रत्यक्ष आत्म-अनुभूती झाली, तेव्हा त्याला कळले की, आता त्याला अधिक काही 'ऐकण्याची' गरज नाही. कारण, त्याने जे शोधले होते, ते त्याला आतून प्राप्त झाले आहे. या अनुभूतीमुळे त्याला पूर्वी ऐकलेल्या सर्व उपदेशांबद्दल आणि भविष्यात ऐकण्याच्या शक्यतांबद्दल एक प्रकारची 'पूर्णता' (उदासीनता/निर्वेद) प्राप्त होते.

समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit):
हा श्लोक कर्मयोगाच्या फळांपैकी एक महत्त्वाचे फळ दर्शवतो. कर्मयोगाने बुद्धी शुद्ध होते, शुद्ध बुद्धी मोहाच्या दलदलीतून बाहेर पडते आणि मोहातून मुक्त झालेली बुद्धी मग कोणत्याही ऐहिक किंवा पारमार्थिक क्षणिक सुखाबद्दल आसक्त राहत नाही.

निष्कर्ष: भगवान श्रीकृष्णाचा अंतिम निष्कर्ष असा आहे की, जोपर्यंत आपली बुद्धी मोहाने ग्रासलेली आहे, तोपर्यंत आपण सतत ऐकलेल्या गोष्टींच्या मागे धावत राहतो, म्हणजे स्वर्ग, ऐश्वर्य आणि उपभोगांची इच्छा धरतो. पण जेव्हा बुद्धी शुद्ध होते, तेव्हा ती 'स्थिर' होते. अशा स्थिर बुद्धीला कशाचीही कमतरता वाटत नाही, त्यामुळे ती अधिक काही ऐकण्याची किंवा मिळवण्याची इच्छा करत नाही. ही निर्वेदाची अवस्थाच साधकाला आत्मिक शांती आणि मोक्षप्राप्तीच्या अंतिम टप्प्याकडे घेऊन जाते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-17.10.2025-शुक्रवार.
===========================================