श्रीमद्भगवद्गीता-श्लोक ५२-'बुद्धीचा प्रवास'

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: श्लोक ५२ वर आधारित दीर्घ मराठी कविता
श्लोक:

"यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ ५२ ॥"

अल्प अर्थ (Short Meaning):

जेव्हा तुझी बुद्धी मोहाच्या दलदलीतून पूर्णपणे बाहेर पडेल,
तेव्हा तू ऐकलेल्या आणि यापुढे ऐकावयाच्या सर्व गोष्टींबद्दल
उदासीन (वैराग्यवान) होशील.

कविता: 'बुद्धीचा प्रवास'
✨ आरंभ - मोहाची दलदल ✨
१. कडवे

जग हे सारे, भासे सुंदर, रंगे मोहक जाळे, ।
माया-ममता, आसक्तीचे, बुद्धीला वेढिते काळे ।
फसवे सुख हे, क्षणिक आनंद, ओढी जीवनात सतत, ।
मोहकलिलं (मोहाची दलदल) हे गहन, तिथे मन होते भ्रमत ।।

(अर्थ: जगात मोह आणि आसक्तीचे जाळे बुद्धीला घेरते.
क्षणिक सुखाची ओढ असते, आणि मोहाच्या या दलदलीत मन भ्रमित होते.)

२. कडवे

अर्जुन झाला, शोकात चूर, कर्तव्य विसरला सारा, ।
नाते-संबंध, प्रेम-प्रीतीचा, मनात भरला पसारा ।
मोह हाच, सर्वात मोठे, अज्ञानाचे रूप धरतो, ।
तेथून निघणे, त्यातून तरणे, मार्ग खरा हा दिसतो ।।

(अर्थ: जसा अर्जुन शोकात बुडाला, तसाच मोह अज्ञानाने बुद्धीला
कर्तव्य विसरायला लावतो. त्यातून बाहेर पडणे हाच खरा मार्ग आहे.)

🌟 बुद्धीची शुद्धता 🌟
३. कडवे

परी जेव्हा ती, कर्मयोगे, बुद्धिर्व्यतितरिष्यति, ।
विवेक-वैराग्य, हाती घेऊन, मोहावर मात करीती ।
जैसे कमळ, चिखलामध्ये, राहूनीही न लिंपे जल, ।
तैसे मन हे, होते शुद्ध, प्रज्ञा होते तिथे सफल ।।

(अर्थ: जेव्हा बुद्धी कर्मयोगाने मोहावर मात करते.
ज्याप्रमाणे कमळ चिखलात राहूनही पाण्याने लिप्त होत नाही,
तशी बुद्धी शुद्ध होऊन प्रज्ञा सफल होते.)

४. कडवे

सत्य-असत्य, नश्वर-शाश्वत, भेद तिला मग कळतो, ।
स्वर्गाचे सुख, अप्सरांचे, मिथ्या सारे भासतो ।
जे जे पाहिले, जे जे ऐकले, जगी सुंदर वाटे, ।
आत्म-सुखाच्या, अनुभवापुढे, ते सारे मग आटे ।।

(अर्थ: बुद्धीला सत्य आणि असत्य यातील फरक स्पष्ट कळतो.
स्वर्गसुख आणि ऐहिक भोग हे सर्व मिथ्या वाटू लागते.
आत्मज्ञानाच्या आनंदापुढे जगातील सर्व आकर्षणे फिकी पडतात.)

💫 निर्वेदाची प्राप्ती 💫
५. कडवे

तदा गन्तासि निर्वेदं, विरक्तीची ती शांतता, ।
शाश्वत ध्रुवपद, सापडल्यावर, उरते नाही अस्थिरता ।
सगळ्या इच्छा, सगळ्या अपेक्षा, आपोआप शमतात, ।
तृष्णेच्या त्या, ज्वाला तेव्हा, पूर्णपणे विझतात ।।

(अर्थ: तेव्हा तुला वैराग्य प्राप्त होते. शाश्वत सत्य सापडल्यावर
मन स्थिर होते. सर्व इच्छा आणि अपेक्षा शांत होतात,
तृष्णेच्या ज्वाला पूर्णपणे विझतात.)

६. कडवे

श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च, कशाची ना आस उरते, ।
वेदांमध्ये, पुराणांमध्ये, सांगितलेल्या गोष्टी सरते ।
या जगात, जे जे सारे, ऐकले, ऐकावयाचे, ।
ज्ञान-प्रकाशात, निरर्थक ते, कारण क्षणभंगुर त्यांचे ।।

(अर्थ: ऐकलेल्या आणि यापुढे ऐकावयाच्या कोणत्याही गोष्टींची
आसक्ती उरत नाही. वेदांमध्ये, पुराणांमध्ये सांगितलेल्या सर्व
कामना-आधारित गोष्टी संपतात, कारण ज्ञानाच्या प्रकाशात
त्यांची क्षणभंगुरता कळते.)

७. कडवे

म्हणून पार्था, कर्म करी तू, फलाची नको चिंता, ।
बुद्धी स्थिर कर, योग साधने, आत्म्यामध्ये ये स्थिरता ।
हीच खरी ती, परम शांती, मुक्तीचा हा दरवाजा, ।
मोह सोडून, ज्ञानी होई, अनुभव सत्याचा ताजा ।।

(अर्थ: म्हणून हे अर्जुना, फळाची चिंता न करता कर्तव्य कर.
बुद्धी स्थिर करून आत्म्यात शांती प्राप्त कर. हीच मुक्तीचा मार्ग आहे,
मोहाचा त्याग करून सत्य अनुभवाचा लाभ घे.)

📘 चिन्ह/प्रतीक सारांश (Symbols & Concepts Table)
संकल्पना (Concept)   मराठी पद (Phrase)   चिन्ह (Symbol/Emoji)
मोहकलिलं (Delusion's Mire)   मोहकलिलं हे गहन   🌊, 🕸�
बुद्धिः (Intellect)   बुद्धीला वेढिते काळे   🧠, 💡
व्यतितरिष्यति (Crosses Over)   मोहावर मात करीती   🚀, 🌉
निर्वेदं (Detachment)   विरक्तीची ती शांतता   🕊�, 🧘
श्रोतव्यस्य / श्रुतस्य (Heard)   कशाची ना आस उरते   🗣�, 📚
अंतिम स्थिती (Final State)   मुक्तीचा हा दरवाजा   🕉�, ⭐

--अतुल परब
--दिनांक-17.10.2025-शुक्रवार.
===========================================