श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २श्लोक ५३-श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चलI-1

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५३-

श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला ।
समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५३

श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला । समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥

SHLOKA अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा अर्थ

श्रुतिविप्रतिपन्ना (Shrutivipratipanna) - श्रवण केलेल्या अनेक गोष्टींमुळे विचलित झालेली, वेदांतील कर्मकांडांच्या फलांनी आकर्षित न झालेली (बुद्धी). ('श्रुति' म्हणजे वेद किंवा ऐकलेले ज्ञान; 'विप्रतिपन्ना' म्हणजे विरुद्ध दिशेने गेलेली, संभ्रमात पडलेली.)

ते (Te) - तुझी.

यदा (Yadā) - जेव्हा.

स्थास्यति (Sthāsyati) - स्थिर होईल, थांबेल.

निश्चला (Niśchalā) - कोणत्याही प्रकारचा संदेह किंवा चलबिचल नसलेली, अविचल.

समाधौ (Samādhau) - समाधी अवस्थेत (म्हणजे एकाग्र झालेल्या चित्तात, आत्मज्ञानात किंवा भगवंताच्या स्वरूपात).

अचला (Achalā) - निश्चल, ढळमळणारी नसलेली.

बुद्धिः (Buddhiḥ) - बुद्धी (निश्चित करणारी शक्ती).

तदा (Tadā) - तेव्हा.

योगम् (Yogam) - योग (समत्वबुद्धी किंवा परमेश्वराशी एकरूपता).

अवाप्स्यसि (Avāpsyasi) - तू प्राप्त करशील.

संपूर्ण श्लोकाचा अर्थ: जेव्हा तुझी (विविध उपदेश किंवा वेदांतील कर्मकांडांचे फलश्रवण) ऐकल्यामुळे संभ्रमात पडलेली बुद्धी निश्चल होईल आणि ती एकाग्र चित्तात (समाधीत) स्थिर व अढळ राहील, तेव्हा तुला 'योग' (परमेश्वराशी एकरूपता किंवा आत्मज्ञान) प्राप्त होईल.

MARATHI LEKH - SHLOKACHA सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): गहन अर्थ/मथितार्थ

हा श्लोक भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्मज्ञानाच्या मार्गावरील अत्यंत महत्त्वपूर्ण अवस्था समजावून सांगत आहेत. हा 'बुद्धियोग' किंवा 'कर्मयोग' मार्गाच्या अंतिम सिद्धीचे वर्णन करतो.

गहन भावार्थ: या श्लोकात, श्रीकृष्ण सांगतात की योग सिद्ध होण्यासाठी बुद्धीची स्थिरता (अचलता) ही सर्वात महत्त्वाची अट आहे.

'श्रुतिविप्रतिपन्ना' (ऐकलेल्या विविध गोष्टींमुळे विचलित): जीवनात मनुष्य अनेक गोष्टी ऐकतो - वेद, शास्त्रे, गुरूंचे उपदेश, जगाचे अनुभव, आणि विविध मत-मतांतरे. विशेषतः, वेद हे कर्मकांडांची फळे, स्वर्गप्राप्ती, ऐहिक सुखे इत्यादी गोष्टींचे वर्णन करतात. या विविध प्रकारच्या आकर्षक फळांच्या वर्णनामुळे आणि अनेक साधनांच्या माहितीमुळे बुद्धी गोंधळते, संभ्रमात पडते किंवा एका गोष्टीवर स्थिर न राहता अनेक ठिकाणी धावते. यालाच 'श्रुतिविप्रतिपन्ना' अवस्था म्हणतात. ज्याची बुद्धी अशा कर्मकांडांच्या फळांकडून आकर्षित होते, तो खरा योग साधू शकत नाही.

'निश्चला स्थास्यति': जेव्हा साधकाची बुद्धी या सर्व प्रकारच्या लौकिक आणि वैदिक फळांच्या आकर्षणापासून पूर्णपणे विरक्त होते, आणि ती बाह्य गोष्टींकडे धावणे थांबवते, तेव्हा ती 'निश्चल' होते.

'समाधावचला बुद्धिः': ही निश्चल बुद्धी केवळ रिकामी किंवा निष्क्रिय न राहता, एका विशिष्ट ध्येयावर 'अचला' (अढळ) होते. हे ध्येय म्हणजे 'समाधी'. 'समाधी' म्हणजे केवळ डोळे मिटून बसणे नव्हे, तर आत्मस्वरूपामध्ये किंवा परमात्मतत्त्वात पूर्णपणे एकाग्र होऊन स्थिर होणे. ही स्थिरता इतकी दृढ असावी की बाह्य परिस्थितीचा, सुख-दुःखाचा, स्तुती-निंदेचा तिच्यावर काहीही परिणाम होऊ नये. ती बुद्धी फक्त आत्मतत्त्व जाणण्याच्या निश्चयावर ठाम होते.

'तदा योगमवाप्स्यसि': जेव्हा बुद्धी अशा प्रकारे बाह्य विचारांपासून मुक्त होऊन आत्मतत्त्वात अढळपणे स्थिर होते, तेव्हाच खऱ्या अर्थाने 'योग' (आत्मसाक्षात्कार, मोक्ष किंवा परमेश्वराशी एकत्व) प्राप्त होतो. हाच अंतिम पुरुषार्थ आहे.

या श्लोकातून श्रीकृष्ण हे स्पष्ट करतात की, ज्ञानाचे केवळ शाब्दिक श्रवण किंवा कर्मकांडांचे पालन पुरेसे नाही. अंतिम ध्येय गाठण्यासाठी, चित्ताची एकाग्रता आणि बुद्धीची परमेश्वरात किंवा आत्म्यात संपूर्ण, अढळ निष्ठा आवश्यक आहे.

प्रत्येक SHLOKAचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

आरंभ (Introduction):
दुसऱ्या अध्यायात, भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला दु:खातून मुक्त करण्यासाठी 'सांख्ययोग' (आत्मज्ञान) आणि 'कर्मयोग' (समत्वबुद्धीने कर्म करणे) या दोन्हींचा उपदेश देत आहेत. श्लोक ४२ ते ४४ मध्ये श्रीकृष्णांनी 'वेदवादरत' (वेदांच्या फळश्रुतींमध्ये रममाण झालेल्या) लोकांबद्दल सांगितले होते, जे केवळ स्वर्गप्राप्तीसारख्या क्षणिक फळांच्या मागे लागतात आणि त्यांची बुद्धी भोग व ऐश्वर्यात गुंतून जाते. श्लोक ५२ मध्ये त्यांनी सांगितले की, जेव्हा बुद्धी मोहरूपी दलदलीतून पार होते, तेव्हा ऐकलेल्या आणि ऐकावयाच्या गोष्टींपासून वैराग्य येते. याच विचारांना पुढे नेत, हा श्लोक (५३) 'बुद्धी'ची अंतिम स्थिती आणि 'योग' प्राप्तीची खूण सांगतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.10.2025-शनिवार.
===========================================