श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २:-श्लोक ५४-स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५४--

अर्जुन उवाच ।

स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥ २‑५४॥

३. प्रश्नाची त्रिसूत्री रचना (The Triad of the Question):
अर्जुनचे तीन प्रश्न माणसाच्या अस्तित्वाच्या तीन मूलभूत अवस्था दर्शवितात:

किं प्रभाषेत (बोलणे): हे वाचिक क्रियेचे प्रतीक आहे. स्थितप्रज्ञाचे बोलणे कोणत्या अर्थाने निराळे असेल? ते क्रोध, अहंकार, चुचकारापासून मुक्त असेल का?

किमासीत (बसणे): हे शारीरिक स्थितीचे प्रतीक आहे. बसणे म्हणजे विश्रांतीची क्रिया. पण स्थितप्रज्ञ विश्रांतीतही सजग आणि एकाग्र कसा असतो?

व्रजेत किम् (चालणे): हे कर्म आणि गती चे प्रतीक आहे. जगात कर्म करताना, एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाताना, स्थितप्रज्ञाची वर्तणूक कशी असते? तो जगात राहूनही जगापासून अलिप्त कसा राहतो?

🔄 उदाहरणा सहित (With Examples)
बोलण्याचे उदाहरण (Example of Speech):
एक सामान्य माणूस आपत्ती आल्यावर चिडचिडेपणाने बोलतो, स्तुती झाल्यावर अहंकाराने. पण एक स्थितप्रज्ञ व्यक्ती, समजा, त्याच्या व्यवसायात मोठे नुकसान झाले तरी त्याचे बोलणे शांत, मोजके आणि सत्यावर आधारित असेल. त्याच्या बोलण्यात राग, पश्चाताप किंवा आकांक्षा दिसणार नाही. त्याचा आवाज एकसारखा आणि संयमित असेल.

बसण्याचे उदाहरण (Example of Sitting):
आपण सहसा बसलो तरी आपले मन इथे-तिथे धावत असते. पण स्थितप्रज्ञ जेव्हा एका खुर्चीवर बसतो, तेव्हा त्याचे शरीर आणि मन दोन्ही त्या क्षणी तेथेच असतात. त्याच्या बसण्यात एक विलक्षण गांभीर्य आणि शांतता जाणवते. तो अतिशय सैल किंवा अतिशय ताणलेला नसतो; त्याचे आसन स्थिर आणि सुखद असते.

चालण्याचे उदाहरण (Example of Walking):
एक सामान्य माणूस बाजारात चालताना इथल्या-तिथल्या वस्तूंकडे आकर्षित होतो, भान विसरतो. स्थितप्रज्ञ व्यक्ती त्याच बाजारात चालली, तरी तिचे लक्ष्य स्पष्ट असते, चालण्यात एक हेतू आणि सावकाशपणा असेल. तो वस्तूंच्या मागे धावणार नाही, ना त्यांना दूर ढकलणार नाही. त्याची चाल ही जगातील कर्तव्यपूर्तीसाठी असते, भोगासाठी नसते.

🕉� समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference)
श्लोक २-५४ हा गीतेच्या तत्त्वज्ञानाच्या प्रत्यक्ष अवतरणीसाठीचा द्वार आहे. अर्जुनचा हा एक प्रश्न भगवंतांना पुढील २० पेक्षा जास्त श्लोकांत स्थितप्रज्ञाचे संपूर्ण वर्णन करण्यास प्रवृत्त करतो. या श्लोकाचा मुख्य निष्कर्ष असा आहे की आध्यात्मिक प्रगती केवळ ध्यानधारणेपुरती मर्यादित नसून, ती आपल्या दैनंदिन जीवनातील प्रत्येक कृतीत, प्रत्येक शब्दात आणि प्रत्येक हालचालीत प्रकट व्हायला हवी.

साधकासाठी हा श्लोक एक स्व-चिकित्सेचे साधन ठरू शकतो. आपण कसे बोलतो? आपली बसण्याची स्थिती कशी आहे? आपली दिनचर्या कशी आहे? या तीन प्रश्नांवर चिंतन करून, आपण आपली सध्याची मानसिक स्थिती ओळखू शकतो आणि 'स्थितप्रज्ञ' या आदर्शाकडे वाटचाल करू शकतो. हा श्लोक आपल्याला शिकवतो की, परमात्म्याची प्राप्ती केवळ अरण्यात नव्हे तर या जगात राहून, आपले कर्तव्य करतानाही शक्य आहे. व्यवहार हाच खरा धर्मक्षेत्र आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.10.2025-रविवार
===========================================