संत सेना महाराज-“बोलू जाता संगे ब्रह्मज्ञान गोष्टी-2-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

१. शाब्दिक ज्ञानाचा दिखावा (The Display of Verbal Knowledge):
मनुष्य सहसा आपले आंतरिक दोष लपवण्यासाठी बाह्य ज्ञानाचा आधार घेतो. जेव्हा एखादी व्यक्ती अत्यंत उच्च तत्त्वज्ञानाबद्दल, ब्रह्मज्ञानाबद्दल बोलत राहते, तेव्हा श्रोत्यांच्या मनात त्या व्यक्तीबद्दल आदर निर्माण होतो. लोकांना वाटते की ही व्यक्ती खूप मोठी साधक आहे, तिचे जीवन निष्कलंक आहे. परंतु, संत सांगतात की केवळ बोलणे म्हणजे होणे नव्हे. तोंडातून निघणारे ब्रह्मज्ञान हे जर अंतःकरणात उतरले नसेल, तर ते केवळ शब्दांचे एक जाळे असते. अशा ज्ञानाचा उपयोग केवळ 'मी किती मोठा आहे' हे सिद्ध करण्यासाठी होतो, आत्मशुद्धीसाठी नाही.

उदाहरण (Udaharana): आजकाल अनेक लोक केवळ पुस्तके वाचून किंवा प्रवचने ऐकून खूप तत्त्वज्ञान शिकतात. ते 'वासना सोडा', 'सर्वात ईश्वर पाहा' असे मोठ्याने बोलतात, पण त्यांच्या घरात लहानसहान गोष्टींवरून भांडणे होतात, त्यांच्या मनात दुसऱ्याबद्दल मत्सर असतो. त्यांचे बोलणे उच्च असते, पण त्यांचे वर्तन सामान्य किंवा दूषित असते. हा दिखावा म्हणजे 'बोलू जाता संगे ब्रह्मज्ञान गोष्टी' होय.

२. 'बक जैसा' उपमा आणि कपटाचे दर्शन (The Simile of 'Bak' and the Revelation of Deceit):
संत सेना महाराजांनी 'बक' (बगळा) या पक्ष्याची उपमा देऊन ढोंगाचा अर्थ खोलवर पोहोचवला आहे.

बगळ्याचे ढोंग: बगळा पाण्यात किंवा चिखलात उभा असताना त्याची मुद्रा एखाद्या महान तपस्वी साधकासारखी वाटते. तो एका पायावर उभा राहून ध्यानस्थ असल्याचा अभिनय करतो. पण तो हे ध्यान परमेश्वराच्या प्राप्तीसाठी करत नाही, तर स्वतःचे पोट भरण्यासाठी, मासे पकडण्यासाठी करतो.

कपटी मनुष्याची तुलना: त्याचप्रमाणे, ढोंगी मनुष्य समाजात आपली प्रतिमा एक ज्ञानी, विरक्त किंवा संत म्हणून जपतो. तो लोकांना उपदेश करतो, पण त्याच्या 'ध्यान' किंवा 'ब्रह्मज्ञाना'मागे त्याचा खरा हेतू असतो: मान-सन्मान मिळवणे, अनुयायी जमा करणे, किंवा आर्थिक लाभ मिळवणे. त्याचे बोलणे अध्यात्माचे असते, पण त्याची वृत्ती व्यवहाराची आणि कपटाची असते.

उदाहरण (Udaharana): एखादा तथाकथित 'गुरू' खूप गोड आणि तत्त्वज्ञानाच्या गोष्टी बोलतो, पण त्याचा खरा उद्देश गरीब आणि भोळ्या भक्तांकडून पैसे, जमीन किंवा ऐषाराम मिळवणे असतो. त्याचे बाह्य रूप साधूचे असले तरी, त्याचा आंतरिक 'बगळा' नेहमी स्वार्थाच्या माशांच्या शोधात असतो. म्हणूनच, संत सेना महाराज सांगतात की असे लोक आतून कपटी असतात.

समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Inference):
समारोप: संत सेना महाराजांचा हा अभंग भक्तीमार्गातील शुद्धतेचे महत्त्व अधोरेखित करतो. ते सांगतात की, केवळ शाब्दिक ज्ञानाचा अहंकार बाळगणे आणि वागणुकीत कपट ठेवणे हे अध्यात्मात अत्यंत घातक आहे. भगवंत केवळ बाह्य आचार-विचारांनी किंवा बोललेल्या मोठ्या गोष्टींनी प्रसन्न होत नाही, तर तो अंतःकरणातील शुद्धता पाहतो. जर मन शुद्ध नसेल, तर ब्रह्मज्ञानाच्या गोष्टी करणे व्यर्थ आहे.

निष्कर्ष (Summary/Inference): या अभंगातून संत सेना महाराजांनी दिलेले दोन महत्त्वाचे धडे:

शुद्धता अंतरीची: खरी भक्ती आणि अध्यात्म हे अंतःकरणाच्या शुद्धतेत असते, बाह्य दिखाव्यात नव्हे.

कर्म-कथनीची समानता: आपले बोलणे (कथनी) आणि आपले वर्तन (करणी) यात एकरूपता असली पाहिजे. ज्याच्या मनात कपट आहे, त्याला बाह्य ज्ञानाचा उपयोग नाही. ढोंग सोडून शुद्ध आणि सरळ मनाने परमेश्वराची भक्ती करावी, हाच या अभंगाचा मूळ संदेश आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.10.2025-शनिवार.
===========================================