संत सेना महाराज-“कोळशासी अग्री वर्ण झाला शुभ्र-2-

[Atul Kaviraje]

                        "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

📚 प्रत्येक कडव्याचे संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Detailed Elaboration of the Stanza)

१. "कोळशासी अग्नी वर्ण झाला शुभ्र" (Kolashasi Agni Varna Zhala Shubhra)

कोळसा (कोळशासी): कोळसा हा काळा, ओबडधोबड आणि झाडाच्या अवशेषांपासून तयार झालेला असतो. हे जीवात्म्याचे प्रतीक आहे जो अनेक जन्मांच्या कर्माच्या संस्कारांनी, विकारांनी, इच्छांनी काळा झालेला आहे. जीवात्मा देहाच्या चौकटीत अडकून, "मी देह आहे, मी मन आहे" या अज्ञानात जगत असतो. हीच त्याची 'काळी' स्थिती आहे.

अग्नी: अग्नी हा परिवर्तनाचा, शुद्धीकरणाचा आणि उर्जेचा स्रोत आहे. आध्यात्मिक संदर्भात, हा अग्नी म्हणजे आत्मज्ञान. हे ज्ञान केवळ किताबी ज्ञान नसून, 'जे आहे तेच मी आहे' या स्वतःच्या दिव्य स्वरूपाचे प्रत्यक्ष अनुभवजन्य ज्ञान आहे. हा अग्नी गुरुमुखे होऊन शास्त्राध्ययन, सत्संग, नामस्मरण आणि तपश्चर्येने प्रज्वलित होतो.

शुभ्र वर्ण: जेव्हा कोळसा जळतो, तेव्हा त्याचे मूळ रूप नष्ट होऊन तो पांढऱ्या राखेमध्ये रूपांतरित होतो. ही राख कोळशापेक्षा अगदीच भिन्न असते. त्याचप्रमाणे, जेव्हा जीवात्म्यावर ज्ञानाग्नीची प्रखर ज्वाला पडते, तेव्हा त्याचे 'जीव'पण नष्ट होऊन तो 'शिव'रूप होतो. त्याची व्यक्तित्वाची, देहाची आणि अहंकाराची ओळख संपुष्टात येते आणि तो शुद्ध, निर्विकार, निर्लेप आणि प्रकाशमय आत्मस्वरूपात प्रकट होतो. हीच 'शुभ्र' स्थिती आहे.

२. "अज्ञानाचा अभ्र निवळी गा" (Ajnanacha Abhra Nivali Ga)

अज्ञानाचा अभ्र: 'अभ्र' म्हणजे ढग. ज्याप्रमाणे ढग सूर्याला झाकून टाकतो, त्यामुळे खरी प्रकाशमय स्थिती लपते, त्याचप्रमाणे 'अज्ञान' हा एक ढग आहे जो आत्म्याच्या स्वयंप्रकाशित स्वरूपाला झाकून टाकतो. हे अज्ञान म्हणजे 'अविद्या' – खरे काय आणि खोटे काय याची ओळख नसणे. "मी शरीर आहे, मी मन आहे, हे जग खरे आहे, सुख-दु:ख खरे आहेत" अशी भ्रांत समजूतच अज्ञानाचा ढग आहे.

निवळी गा: "निवळणे" म्हणजे नष्ट होणे, साफ होणे, दूर होणे. ज्ञानाग्नी प्रज्वलित झाल्यामुळे अज्ञानाचा ढग साफ होतो. जेव्हा सूर्य प्रकाशमान होतो, तेव्हा ढग आपोआप नाहीसे होतात, त्यासाठी वेगळे प्रयत्न करावे लागत नाहीत. त्याचप्रमाणे, जेव्हा आत्मज्ञानाचा सूर्योदय होतो, तेव्हा अज्ञानाचे सर्व आवरण आपोआप नष्ट होते. "गा" हा एक सम्बोधनाचा शब्द आहे, जो भक्ताला ही गोष्ट सांगताना वापरला आहे, जणू काही संत सहजासहजी, प्रेमाने हे रहस्य उघड करत आहेत.

🔄 उदाहरणा सहित (With Examples)
१. सोन्याचे शुद्धीकरण (Purification of Gold): सोन्याच्या धातूमध्ये मिश्रित असलेली अशुद्धी काढून टाकण्यासाठी त्याला तापवले जाते. तापल्यावर अशुद्धी वेगळी होऊन शुद्ध सोने उरते. त्याप्रमाणे, जीवात्म्यामधील अज्ञानरूपी अशुद्धी ज्ञानाग्नीने जळून नष्ट होते आणि शुद्ध आत्मस्वरूप प्रकट होते.

२. दिव्याचा प्रकाश (Light of a Lamp): एक खोली अंधाराने (अज्ञान) भरलेली आहे. त्या खोलीत एक दिवा (ज्ञान) लावला की, अंधार आपोआप नाहीसा होतो. अंधाराला दूर हाकलण्याचा प्रयत्न करावा लागत नाही, फक्त प्रकाश करावा लागतो. त्याचप्रमाणे, अज्ञान दूर करण्यासाठी वेगळे प्रयत्न न करता, फक्त ज्ञानाचा दिवा पेटवला पाहिजे.

३. स्वप्नाचे निवारण (Waking from a Dream): स्वप्नात आपण एका भयानक परिस्थितीत असू शकतो, ते खरे वाटू शकते (अज्ञान). पण जेव्हा डोळे उघडून जागे होतो (ज्ञानप्राप्ती), तेव्हा स्वप्नातील सर्व घटना आपोआप नष्ट होतात आणि खरी स्थिती समोर येते. ज्ञानाग्नी ही तीच जागृती आहे.

🕉� समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference)
संत सेना महाराजांच्या या अभंगाचा निष्कर्ष अतिशय स्पष्ट आणि आशादायी आहे: मानवी जन्माचे अंतिम लक्ष्य हे अज्ञानाचे निर्मूलन करून आत्मस्वरूपाची प्राप्ती करून घेणे हेच आहे. हे लक्ष्य साध्य करण्यासाठी ज्ञानाग्नीची आवश्यकता आहे. हा अग्नी कोणत्याही जाती-पाती, वंश-कुल यांच्या बंधनात नसून, तो प्रत्येक साधकाला सत्संग, स्वाध्याय, विवेक आणि वैराग्य यांच्या माध्यमातून प्राप्त होऊ शकतो.

हा अभंग आपल्याला शिकवतो की, आपण कोणत्याही स्थितीत असलो तरी निराश होण्याचे कारण नाही. कोळसा कितीही काळा असला, तरी अग्नीच्या संपर्काने तो शुभ्र होऊ शकतो. त्याचप्रमाणे, जीवात्मा कितीही पापे, वासना आणि अज्ञानाने झाकलेला असला, तरी ज्ञानाच्या एका किरणाने त्याचे परिवर्तन होऊन तो परमपदास जाऊ शकतो. अज्ञान हे एक आवरण आहे, स्वरूप नाही. ते नष्ट करण्यासारखे आहे. हा संदेश या अभंगाचा केंद्रबिंदू आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.10.2025-रविवार.
===========================================