श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २:श्लोक ५५-प्रजहाति यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान्-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५५-

प्रजहाति यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान् ।
आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ २‑५५॥

📖 श्लोकाचा सखोल भावार्थ आणि विस्तृत विवेचन
१) "प्रजहाति यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान्" - (इच्छांचा मूळ समूह कोणता?)
कामान् सर्वान्: येथे 'सर्व' या शब्दाचे महत्त्व विशेष आहे. केवळ काही इच्छा सोडणे अपुरे आहे. ज्या इच्छा पूर्ण झाल्या त्या समाधान देऊ शकत नाहीत आणि ज्या पूर्ण झाल्या नाहीत त्या दुःखदायक आहेत. म्हणून, इच्छांच्या संपूर्ण समूहापासून मुक्त होणे आवश्यक आहे.

मनोगतान्: हे अतिशय महत्त्वाचे सूचक आहे. इच्छा केवळ बाह्य वस्तूंच्या नसतात. त्या मनाच्या अंतरंगातून उगम पावतात. विचार, कल्पना, स्मृती, भावना या सर्वांच्या मूळात इच्छाच असते. "मला अमुक एक हवे," "मी अमुक एक होईन," "माझे असे व्हावे," अशा सर्व मानसिक आकांक्षा यात समाविष्ट होतात.

प्रजहाति (त्याग): हा त्याग केवळ बाह्य वस्तूंचा नसून, मनाच्या अंतरंगातील आसक्तीचा आहे. एखादी वस्तू हाती असली तरी तिच्यावरील ममत्व आणि तिच्याशिवाय चालणार नाही या भावनेचा त्याग करणे हे खरे 'प्रजहाति' होय.

उदाहरण: समजा, एखाद्या व्यक्तीने टीव्ही घेतला. टीव्ही वापरणे सोडणे गरजेचे नाही. पण, "माझा टीव्ही," "त्यावर फलाणाचाच कार्यक्रम पाहिणे भाग आहे," "टीव्ही खराब झाला तर मी काय करीन?" या मनोगत इच्छा आणि चिंतांचा त्याग करणे म्हणजे 'प्रजहाति'.

२) "आत्मन्येवात्मना तुष्टः" - (त्यानंतर काय मिळते?)
हा श्लोकाचा सर्वात गहन भाग आहे. बाह्य इच्छा सोडल्यानंतर मनुष्य कोठे जातो? त्याचे समाधानाचे स्रोत काय असतात?

आत्मनि एव: "फक्त आत्म्यामध्येच." बाह्य जगातील कोणत्याही वस्तू, व्यक्ती किंवा परिस्थितीकडे न पाहता, तो आपल्या अंतरात्म्याकडे वळतो. आत्मा हीच त्याची खरी ओळख आणि निवासस्थान बनते.

आत्मना तुष्टः: "आत्म्यानेच तृप्त." याचा अर्थ असा की, त्याला समाधान मिळवण्यासाठी बाह्य साधनांची गरज भासत नाही. स्वतःच्या अस्तित्वात, स्वतःच्या सज्जनतेत, स्वतःच्या ईश्वर-प्रदत्त शक्तीत आणि स्वतःच्या अंतर्गत शांतीतच त्याला परिपूर्ण आनंद अनुभवता येतो. तो स्वतःच्या स्वरूपात रममाण होतो.

उदाहरण: हे अगदी साध्या उदाहरणाने समजू शकते. समजा, एक मूल खेळण्यांशी खेळत आहे. जर ते एक खेळणे हरवले तर ते रडू लागते. पण जर ते मूल त्याच्या आईच्या मांडीवर बसले असेल आणि आईच्या प्रेमात इतके खोल गेलेले असेल की, खेळणी विसरले असेल, तर त्याला कोणत्याही खेळण्याची गरज भासत नाही. त्याची तृप्ती आईच्या सान्निध्यात आहे. त्याप्रमाणे, स्थितप्रज्ञ व्यक्तीची सर्व तृप्ती आत्मसाक्षात्कारात आहे.

३) "स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते" - (अशा व्यक्तीचे नाव काय?)
स्थितप्रज्ञ: 'स्थित' म्हणजे स्थिर, दृढ. 'प्रज्ञा' म्हणजे बुद्धी, ज्ञान, अंतर्दृष्टी. म्हणजेच, ज्याची बुद्धी सर्व परिस्थितींमध्ये अचल, अडगळ-रहित आणि शांत राहते, तो 'स्थितप्रज्ञ'.

तदा उच्यते: ही अवस्था प्राप्त झाल्यानंतरच त्या व्यक्तीला हे विशेषण दिले जाते. इच्छा सोडणे आणि आत्मतृप्ती ही स्थितप्रज्ञ होण्यासाठीची पूर्वअट आहे.

सारांश: श्रीकृष्ण सांगत आहेत की, इच्छारहित होणे हे अंतिम उद्दिष्ट नाही तर एक पायरी आहे. इच्छा सोडल्यामुळे रिकामेपणा येण्याऐवजी, मनुष्य स्वतःच्या आत्म्याच्या अपार समृद्धीने भरून निघतो. हीच आंतरिक समृद्धी त्याला जगातील उतार-चढांपासून अढळ राहण्याचे सामर्थ्य देते.

🧠 उदाहरणांसहित स्पष्टीकरण
१. सागराचे उदाहरण: समुद्रकिनाऱ्यावर लाटा येतात आणि जातात. कधी त्या जोरात येतात, कधी हलक्या. पण सागराची खोली कधीच हलत नाही, ती शांत आणि स्थिर असते. त्याप्रमाणे, स्थितप्रज्ञ व्यक्तीचे बाह्य जीवन (लाटा) चालू असते, पण त्याचा आंतरिक आत्मा (सागराची खोली) निश्चल आणि इच्छारहित असतो.

२. दिव्याचे उदाहरण: एका खोलीत दिवा लावला आहे. बाहेर वादळ चालू आहे, वारा वाहत आहे. जर खिडकी-दारे बंद असतील तर दिव्याच्या ज्योतीवर वार्याचा परिणाम होत नाही, ती स्थिर राहते. 'इच्छा' हे उघडी खिडकी-दारे आहेत, ज्यामुळे बाह्य वारे (विषय-विकार) आत येऊन ज्योत (मन) हलू शकते. इच्छांचा त्याग म्हणजे ती दारे बंद करणे. मग ज्योत स्थिर होते.

३. आधुनिक उदाहरण: एक व्यक्ती सोशल मीडियावर 'लाइक्स' आणि 'कमेंट्स'साठी सतत तगणू लागली. त्याचे समाधान बाह्य प्रतिसादावर अवलंबून राहिले. जेव्हा त्याने ही इच्छा (मनोगत कामना) सोडली आणि स्वतःच्या कलेच्या आवडीत, स्वतःच्या विकासात रमू लागला, तेव्हा त्याला एक विलक्षण शांती अनुभवायला मिळाली. बाहेरचे कौतुक आले की गेले तरी त्याचे आंतरिक समाधान कायम राहिले. हीच 'आत्मन्येवात्मना तुष्टः' अवस्था आहे.

🪷 समारोप आणि निष्कर्ष
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुस-या अध्यायातील हा श्लोक केवळ एक श्लोक नसून, समग्र आध्यात्मिक जीवनाचा पाया आहे.

निष्कर्ष १: स्थिरता (स्थितप्रज्ञता) ही बाह्य साधनसंपत्ती किंवा परिस्थितीवर अवलंबून नसते. ती एक आंतरिक उपलब्धी आहे.

निष्कर्ष २: इच्छा सोडणे ही नकारात्मक प्रक्रिया नसून, एक सकारात्मक आणि भरून टाकणारी प्रक्रिया आहे. त्यामुळे आपण कमी होत नाही, तर आपल्या खऱ्या स्वरूपाशी जोडले जातो.

निष्कर्ष ३: 'आत्मतृप्ती' हेच खरे समाधान आहे. जो स्वतःमध्ये समाधानी आहे, त्याला संपूर्ण जग समाधान देऊ शकत नाही आणि जो स्वतःमध्ये समाधानी नाही, त्याला संपूर्ण जग देखील समाधान देऊ शकत नाही.

अखेरीस, हा श्लोक आपल्याला एक सोपा पण शक्तिशाली संदेश देतो: "बाह्य जगात समाधान शोधणे सोडून द्या. आपल्या अंतरंगातील अक्षय्य आनंदाचा झरा शोधा. जेव्हा तुम्ही त्या झ-यावर तृप्त होता, तेव्हा तुमचे जीवन स्थिर, शांत आणि दिव्य बनते." हीच 'स्थितप्रज्ञ' होण्याची वाटचाल आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.10.2025-सोमवार.
===========================================