संत सेना महाराज-कामाचा लोभी बाईल सेवेसी-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

सेनाजींनी बायकांचा दास (गुलाम) बनलेल्या बाईलवेड्या पुरुषाचे वागणे कसे असते याचे वास्तव वर्णन केले आहे.

"कामाचा लोभी बाईल सेवेसी ।

म्हणे आज्ञा मशी करा तुम्ही॥

घर झाडझुड उटीतसे भांडी।

लागे चरणा तोंडी दिन झाला॥

श्वानासारिखा लोंडा घोळी पुढे।

बोले लाडेलाडे कीलवाणी॥

सेना म्हणे अशांचे तोंड पाहू नये।

वीरश्री जाये जळोनिया ॥"

🟠 प्रस्तावना (आरंभ)
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होते. त्यांची अभंगरचना साध्या, रोजच्या जीवनातून घेतलेल्या उदाहरणांद्वारे गूढ आध्यात्मिक तत्त्वज्ञान समजावून सांगते. हा अभंग 'कामाचा लोभी' बाईल (स्वभावाची स्त्री) या रूपकाद्वारे आसक्तीच्या आणि लोभाच्या बंधनात अडकलेल्या जीवाची दयनीय स्थिती वर्णन करतो. संत सेना येथे केवळ घरगुती सेवेचे वर्णन करत नाहीत, तर एका अशा जीवाचे मर्मचित्र रेखाटतात जो परमेश्वराची प्राप्ती करून घेण्याऐवजी, त्या साधनासाठी असलेल्या कर्मकांडाचा आणि भौतिक सेवेचा लोभ करतो आणि स्वतःलाच अखेर तुच्छ समजू लागतो.

📜 अभंग: संत सेना महाराज
"कामाचा लोभी बाईल सेवेसी ।
म्हणे आज्ञा मशी करा तुम्ही॥
घर झाडझुड उटीतसे भांडी।
लागे चरणा तोंडी दिन झाला॥
श्वानासारिखा लोंडा घोळी पुढे।
बोले लाडेलाडे कीलवाणी॥
सेना म्हणे अशांचे तोंड पाहू नये।
वीरश्री जाये जळोनिया ॥"

🧩 प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन
१) पहिले दोन चरण: "कामाचा लोभी बाईल सेवेसी । म्हणे आज्ञा मशी करा तुम्ही॥"
शब्दार्थ:

कामाचा लोभी: सेवेच्या कामांचा लोभ करणारी.

बाईल: स्त्री (येथे रूपकात्मपणे 'स्वभाव' किंवा 'जीव').

सेवेसी: सेवेला.

आज्ञा मशी: आज्ञा कोणती? (मशी = काय? कोणती?).

सरळ अर्थ:
जी सेवेच्या कामांचा लोभ करणारी आहे (भक्तीचे स्वरूप नसून), ती (इतरांना) म्हणते, "तुम्ही मला कोणती आज्ञा करायची?" (म्हणजे, मी काय करू?)

सखोल विवेचन:

"कामाचा लोभी": हा शब्दसमूह अतिशय महत्त्वाचा आहे. येथे 'सेवा' ही भक्तीची साध्य न राहता, एक 'काम' बनलेली आहे. ज्याप्रमाणे एखाद्या नोकरीत माणूस पगारासाठी काम करतो, त्याचप्रमाणे हा जीव परमेश्वराच्या प्रेमाऐवजी, सेवेचा लोभ करतो. त्याला कर्माचा व्यवहार जाणवतो, प्रेमाचा भाव जाणवत नाही.

"म्हणे आज्ञा मशी करा तुम्ही": ही वाक्यरचना एक प्रकारचा अहंकार दर्शवते. ती सेवा करायला तयार आहे, पण ती स्वतःच्या इच्छेने न करता, दुसऱ्याच्या आज्ञेने करते. यातील भाव आहे, "मी तुमची सेवा करते, म्हणून तुम्ही मला आज्ञा द्या." ही एक प्रकारची व्यवहारबुद्धी आहे. भक्ती ही स्वयंस्फूर्त असते, आज्ञेची वाट पाहत नाही.

उदाहरण:
एक मूल आईवर प्रेम करून तिला एक फूल आणून देत नाही, तर म्हणते, "आई, मी काय आणून द्यावे? सांग." यात प्रेमापेक्षा कर्तव्याची जाणीव अधिक आहे. त्याचप्रमाणे, एका कर्मचाऱ्याला बॉस सांगेल तेवढेच काम करायचे असते. भक्तीमध्ये असे 'आज्ञेचे' संबंध नसतात, तेथे स्वतःहून करण्याची इच्छा असते.

२) तिसरे आणि चौथे चरण: "घर झाडझुड उटीतसे भांडी। लागे चरणा तोंडी दिन झाला॥"
शब्दार्थ:

झाडझुड: झाडू लावणे, साफसफाई.

उटीतसे भांडी: भांडी घासणे.

लागे चरणा तोंडी: (हे सर्व काम करताना) पायांपाशी तोंड लावून (म्हणजे अत्यंत नम्रतेने) राहते.

दिन झाला: संपूर्ण दिवस.

सरळ अर्थ:
घर साफ करणे, भांडी घासणे इत्यादी कामे करत करत संपूर्ण दिवस ती (जीव) पायांपाशी तोंड लावून (नम्र भासवत) राहते.

सखोल विवेचन:

हे चरण सेवेच्या बाह्य स्वरूपाचे वर्णन करतात. जीव स्वतःला अतिशय व्यस्त ठेवतो. घर, भांडी, अशा सगळ्या बाह्य गोष्टींची सफाई करतो.

"लागे चरणा तोंडी": यात एक प्रकारची बाह्यनम्रता दिसते. पण ही नम्रता खरी नसून, एक मुखवटा आहे. तो स्वतःची सेवा दाखवून इतरांचे (किंवा ईश्वराचे) कौतुक मिळवू इच्छितो. त्याच्या मनात अहंकार कायम असतो की, "पहा, मी किती सेवा करतो, मी किती नम्र आहे."

"दिन झाला": हे सूचित करते की ही सगळी क्रिया केवळ बाह्य आहे आणि वेळेचा अपव्यय आहे. आंतरिक भक्तीशिवाय केवळ बाह्य कर्मातच संपूर्ण आयुष्य निघून जाते.

उदाहरण:
एक भक्त मंदिरात जाऊन फुलांची माळा घालणे, झाडू लावणे, दिवा लावणे इत्यादी कर्मे करतो पण प्रार्थनेत मन एकाग्र करू शकत नाही. त्याची सगळी ऊर्जा बाह्य कर्मात खर्च होते, आंतरिक ईश्वरसाक्षात्कार होत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.10.2025-सोमवार.
===========================================