श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २:- श्लोक ५६-दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृह-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५६-

दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ २‑५६॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५६

श्लोक:
दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ २-५६॥

अतिशय महत्त्वाचा भाग: श्लोकाचा अर्थ (Meaning of Shloka)
या श्लोकात, 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धी असलेला) माणसाची लक्षणे आणि त्याच्या मानसिक स्थितीचे वर्णन केलेले आहे.

संस्कृत शब्द   मराठी अर्थ
दुःखेषु   दुःखांमध्ये (in sorrows/pains)
अनुद्विग्नमनाः   ज्याचे मन विचलित होत नाही, घाबरत नाही (whose mind is unagitated, not disturbed)
सुखेषु   सुखांमध्ये (in pleasures/joys)
विगतस्पृहः   ज्याची इच्छा किंवा आसक्ती संपलेली आहे (who is free from desire/craving)
वीतरागभयक्रोधः   ज्याचे राग (आसक्ती), भय (भीती) आणि क्रोध (संताप) नाहीसे झाले आहेत (who is free from attachment, fear, and anger)
स्थितधीः   स्थिर बुद्धी असलेला (of steady intellect/mind)
मुनिः   मुनी (योगी, ऋषी, चिंतन करणारा)
उच्यते   म्हटले जातो, त्याला म्हणतात (is called)
संपूर्ण श्लोकाचा अर्थ:
जो माणूस दुःखांमध्ये विचलित होत नाही आणि सुखांची ज्याला आसक्ती (इच्छा) राहिलेली नाही, तसेच ज्याचा राग (आसक्ती), भय (भीती) आणि क्रोध (संताप) नाहीसा झाला आहे, अशा स्थिर बुद्धीच्या व्यक्तीला 'स्थितप्रज्ञ मुनी' असे म्हणतात.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth: Deep Meaning/Essence)
हा श्लोक स्थिर बुद्धीच्या (स्थितप्रज्ञ) व्यक्तीच्या जीवनातील एक मूलभूत आणि अंतिम अवस्था स्पष्ट करतो. 'स्थितप्रज्ञ' असणे म्हणजे केवळ ज्ञानी असणे नव्हे, तर जीवनातील सर्व द्वंद्वांना (सुख-दुःख, मान-अपमान, लाभ-हानी) समभावाने स्वीकारण्याची क्षमता प्राप्त करणे होय.

दुःखावर विजय: 'दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः' म्हणजे दुःखांची तीव्र वेदना होते, पण ते वेदना व्यक्तीच्या आत्मिक शांततेला भंग करू शकत नाही. दुःख आले तरी त्याचे मन शांत, निर्भय आणि अविचलित राहते.

सुखाचा त्याग: 'सुखेषु विगतस्पृहः' म्हणजे त्याला सुख हवे आहे अशी आसक्ती राहत नाही. तो सुखांचा उपभोग घेतो, पण त्या उपभोगानंतर ते टिकवून ठेवण्याची किंवा आणखी मिळवण्याची हाव त्याला नसते. सुखाचे आगमन किंवा पलायन त्याच्या मनावर परिणाम करत नाही.

त्रिविध विकारांवर नियंत्रण: 'वीतरागभयक्रोधः' ही स्थितप्रज्ञाची खरी कसोटी आहे.

राग (Attachment): आसक्ती किंवा प्रेम (जे मायेपोटी जन्मते) नसणे.

भय (Fear): मृत्यूचे किंवा हानीचे भय नसणे.

क्रोध (Anger): कोणत्याही परिस्थितीमुळे संताप किंवा चीड न येणे.
या तीन विकारांवर पूर्ण नियंत्रण मिळवणाराच खरा स्थितधीः मुनिः (स्थिर बुद्धीचा योगी) असतो.

भावार्थ: या श्लोकात सांगितले आहे की, खरा योगी किंवा स्थितप्रज्ञ तोच आहे जो सुख-दुःखाच्या लाटांवर स्वार होतो पण त्यात बुडत नाही. त्याची बुद्धी आत्म-ज्ञानावर आधारित असल्यामुळे, तो बाह्य जगातील बदलांमुळे प्रभावित होत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.10.2025-मंगळवार.
===========================================