संत सेना महाराज-कृष्ण आला ऐकुनि गोपिका सुरी-1-

[Atul Kaviraje]

                        "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

अशी कितीतरी उदाहरणे ज्यामध्ये अलंकारांचा सहज वापर केलेला सापडतो. सेनाजींच्या अनेक अभंगांमधून रसांचा वापर केलेला दिसतो. त्यांच्या गवळणी या कविता प्रकारात शृंगारिक भावनेला जास्त महत्त्व दिसते. त्यांच्या अनेक अभंगां मधून विठ्ठल भक्तीमध्ये आर्तता जाणवते, कारुण्य जाणवते, तेथे करूण रसाचा विशेष दिसतो. भक्तावर ईश्वराचे प्रेम तेथे वत्सलभाव, वात्सल्य प्रकर्षाने दिसते. कधी कधी संयत भावनेने केलेली अभिव्यक्ती तो हा शांतरस, राग व्यक्त करताना रौद्र रसाची परिसीमा गाठलेली दिसते. लौकिक जीवनात संसार मोहपाशात पूर्ण अडकून घेतात. तर काही ईश्वरी सात्निघ्यात आल्याने संसारप्रपंचाचा तिटकारा

वाटतो, नकोसा होतो, अशा समयी बीभत्स रस केव्हा येऊन टपकतो, हे समजत नाही.

असे अनेक रस सेनानींनी कविता करताना अकृत्रिमपणे वापरलेले आहेत, त्यांची गवळण रचना करताना गोपिका, राधिका, यशोदा संवाद –

     "कृष्ण आला ऐकुनि गोपिका सुरी।

     विव्हळ झाल्या पहाक्या हरी ॥

संत सेना महाराज - अभंग विवेचन
अभंगाची ओळ:
"कृष्ण आला ऐकुनि गोपिका सुरी।
विव्हळ झाल्या पहाक्या हरी ॥"

१. आरंभ (Introduction)
भारतीय भक्ती परंपरेत, संत कवयित्रींनी आणि संतांनी परमेश्वराच्या विविध लीलांचे वर्णन केले आहे. महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील संतांनी विठ्ठलाच्या रूपातील कृष्णाचे मधुर आणि लोभस वर्णन करून भक्तांना आत्मिक आनंद दिला. सेना महाराजांच्या (किंवा तत्सम संतांच्या) या अभंगाच्या ओळींमध्ये गोकुळातील गोपी आणि भगवान श्रीकृष्ण यांच्यातील उत्कट आणि पवित्र प्रेमाचे दर्शन घडते. हा अभंग मधुर भक्ती या भक्तीच्या सर्वोच्च स्तराचे प्रतिनिधित्व करतो, जिथे भक्त आणि देव यांच्यातील संबंध प्रियकर-प्रेयसीसारखा असतो.

या ओळीत, 'सुरी' (बासरीचा मधुर ध्वनी) ऐकून गोपींच्या मनाची झालेली अवस्था आणि ईश्वराप्रती असलेली त्यांची तहान व्यक्त होते.

२. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि सखोल भावार्थ (Meaning and Deep Essence)
या अभंगात दोन प्रमुख ओळी आहेत, ज्यांचे स्वतंत्र विश्लेषण खालीलप्रमाणे आहे.

ओळ १: "कृष्ण आला ऐकुनि गोपिका सुरी।"

शब्द   मराठी अर्थ (Literal Meaning)
कृष्ण   भगवान श्रीकृष्ण (Lord Krishna)
आला ऐकुनि   आले, हे ऐकून (Hearing that he has arrived)
गोपिका   गोकुळात राहणाऱ्या गोपिका/गवळणी (The Gopis of Gokul)
सुरी   बासरी (Flute), किंवा बासरीचा मधुर ध्वनी
सरळ अर्थ:
भगवान श्रीकृष्ण आले आहेत, हे बासरीचा (सुरीचा) मधुर आवाज ऐकून गोपिकांनी जाणले.

सखोल भावार्थ (Deep Essence):
येथे 'सुरी' (बासरी) हे केवळ वाद्य नाही, तर ते परमात्म्याचे आवाहन आहे. ही बासरी भक्ताच्या अंतःकरणाला थेट स्पर्श करते. गोपींनी श्रीकृष्ण प्रत्यक्ष पाहिला नाही, तरी केवळ बासरीचा शब्द ऐकून त्या विचलित होतात. याचा अर्थ असा की, ज्याचे मन पूर्णपणे भगवंताशी जोडलेले आहे, त्याला बाह्य जगातील कोणत्याही संकेतामुळे लगेच भगवंताची आठवण होते. बासरीचा नाद गोपींसाठी आत्म-ओळख आणि आत्म-संवादाचे माध्यम आहे. बासरीचा प्रत्येक सूर त्यांना सांगतो की त्यांचे प्रियतम, त्यांचे चैतन्य स्वरूप, त्यांच्या जवळ आले आहे.

ओळ २: "विव्हळ झाल्या पहाक्या हरी ॥"

शब्द   मराठी अर्थ (Literal Meaning)
विव्हळ झाल्या   व्याकुळ झाल्या, अस्वस्थ झाल्या, भान हरपले (Became restless, agitated, lost self-control)
पहाक्या हरी   हरीला (कृष्णाला) पाहण्यासाठी (To see Hari/Krishna)
सरळ अर्थ:
(बासरीचा आवाज ऐकून) गोपिका भगवंतांना (हरीला) पाहण्यासाठी व्याकुळ झाल्या, त्यांचे भान हरपले.

सखोल भावार्थ (Deep Essence):
'विव्हळ होणे' ही विरहाची आणि मिलनाच्या तीव्र इच्छेची अवस्था आहे. ही व्याकुळता म्हणजे केवळ शारीरिक आकर्षण नाही, तर जीवात्म्याला परमात्म्याला भेटण्याची लागलेली उत्कट ओढ आहे.
गोपींचे मन, त्यांची बुद्धी आणि शरीर—सर्व काही भगवंताच्या एका ध्वनीमुळे स्तंभित झाले आहे. त्यांचे लक्ष जगातून पूर्णपणे काढून फक्त हरीच्या दर्शनावर केंद्रित झाले आहे. ही अवस्था पराकोटीच्या भक्तीची आहे. या अवस्थेत, भक्त प्रपंच (संसार) आणि परमार्थ (देव) यांच्यातील भेद विसरतो आणि त्याचे एकमेव ध्येय भगवंताचे दर्शन असते. गोपींच्या 'विव्हळ' अवस्थेमध्ये, त्यांची आत्म-विसर्जनाची (Ego Dissolution) प्रक्रिया सुरू होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.10.2025-मंगळवार.
===========================================