श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २: - श्लोक-५७-यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभ-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५७-

यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २‑५७॥

मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
आरंभ (Introduction):
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धीचा पुरुष) कसा असतो याचे वर्णन करत आहेत. मागील श्लोकांत त्यांनी कर्म, दुःख, आणि इंद्रिय-संयम यावर प्रकाश टाकला. प्रस्तुत ५७ वा श्लोक स्थितप्रज्ञाच्या आंतरिक आणि बाह्य व्यवहाराचे एक अत्यंत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य सांगतो, जे त्याच्या ज्ञाननिष्ठेचे प्रतीक आहे. हे वैशिष्ट्य म्हणजे जीवनातील द्वंद्वांबद्दलची त्याची समत्व-बुद्धी.

विस्तृत विवेचन (Elaboration):
१. 'यः सर्वत्रानभिस्नेहः' - अनासक्तीचे जीवन-सूत्र: 'स्नेह' म्हणजे प्रेम, आसक्ती, मोह. स्थितप्रज्ञ मनुष्य 'सर्वत्र' - म्हणजे प्रत्येक जागी, प्रत्येक वस्तूत आणि प्रत्येक परिस्थितीत - अनासक्त असतो. याचा अर्थ असा नाही की त्याला भावनाच नसतात. याचा अर्थ असा आहे की, त्याच्या भावना, संबंध किंवा कृती 'स्नेह' किंवा 'मोह' या बंधनांनी बांधलेल्या नसतात.

उदाहरणा सहित: एका सामान्य व्यक्तीला आपल्या कुटुंबाबद्दल, संपत्तीबद्दल, पदाबद्दल तीव्र आसक्ती असते. या गोष्टी मिळाल्यास तो अत्यंत सुखी होतो आणि गमावल्यास दुःखी होतो. स्थितप्रज्ञ मनुष्य कुटुंबाची काळजी घेतो, संपत्तीचा योग्य वापर करतो, पण या गोष्टींच्या नसण्याने किंवा असण्याने त्याच्या आत्मिक शांतीवर कोणताही परिणाम होऊ देत नाही. त्याचे प्रेम 'कर्तव्य' आणि 'समत्व' यावर आधारित असते, 'अधिकार' किंवा 'मालकी' यावर नव्हे.

२. 'तत् तत् प्राप्य शुभाशुभम्' - जीवनातील अटळ द्वंद्व: मानवी जीवन सुख-दुःख, जय-पराजय, मान-अपमान, लाभ-हानी या 'द्वंद्वांनी' भरलेले आहे. 'शुभ' म्हणजे अनुकूल, इच्छित आणि 'अशुभ' म्हणजे प्रतिकूल, अनपेक्षित. हे द्वंद्व कोणालाही चुकलेले नाही. ही सृष्टीचा नियम आहे की रात्र गेली की दिवस येतोच, तसेच सुखानंतर दुःख आणि दुःखानंतर सुख.

उदाहरणा सहित: एखादा व्यापारी धंद्यात मोठा नफा कमावतो (शुभ) किंवा मोठा तोटा सहन करतो (अशुभ). एखादा विद्यार्थी परीक्षेत यश मिळवतो (शुभ) किंवा नापास होतो (अशुभ). ही 'तत् तत्' (ती ती) परिस्थिती प्रत्येक क्षणी समोर उभी ठाकते.

३. 'नाभिनन्दति न द्वेष्टि' - समत्व-बुद्धीचे स्वरूप: स्थिर बुद्धीचा मनुष्य या 'शुभ-अशुभ' घटनांना 'अभिनन्दन' (अति-प्रसन्नता, हर्ष) किंवा 'द्वेष' (तिरस्कार, दुःख, शोक) करत नाही.

अभिनंदन नाही: शुभ गोष्ट प्राप्त झाली तरी तो अति उत्साहाने, मायेच्या बंधनात अडकून, 'मी केले' असा अहंकार बाळगून आनंद व्यक्त करत नाही. तो ते फक्त 'घडले' अशा तटस्थ वृत्तीने स्वीकारतो.

द्वेष नाही: अशुभ गोष्ट, दुःख किंवा तोटा झाला तरी तो शोक करत नाही, रडत नाही, किंवा त्या घटनेचा तिरस्कार करत नाही. त्याला माहीत असते की या भौतिक जगात हे सर्व बदलणे अटळ आहे. तो दुःख स्वीकारतो, पण त्यात अडकत नाही.

४. 'तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता' - स्थितप्रज्ञतेचा निष्कर्ष: जो अशा रीतीने अनासक्ती आणि समत्व बाळगतो, 'तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता' - त्याची बुद्धी (प्रज्ञा) स्थिर होते. बुद्धीची स्थिरता म्हणजे ती आत्मज्ञानात दृढ झाली आहे. ती जगातील क्षणभंगुर बदलांनी विचलित होत नाही. हीच स्थितप्रज्ञतेची खरी खूण आहे.

जेव्हा मन अनुकूल-प्रतिकूल परिस्थितीत सारखेच राहते, तेव्हा त्याची शक्ती बाह्य गोष्टींवर प्रतिक्रिया देण्यात वाया जात नाही. ती शक्ती आत्मचिंतनात आणि कर्तव्य पालनात वापरली जाते, ज्यामुळे मोक्षाचा मार्ग सुकर होतो.

समारोप (Summary) आणि निष्कर्ष (Inference):
समारोप: श्लोक ५७ स्थितप्रज्ञतेच्या लक्षणांपैकी एक महत्त्वाचे लक्षण स्पष्ट करतो: जीवनातील सुख-दुःखाच्या द्वंद्वात समत्व राखणे. या स्थितीत, मनुष्य बाह्य घटनांचा गुलाम न राहता, आपल्या आत्मिक स्वातंत्र्याचा अनुभव घेतो. त्याचे मन सततच्या चढ-उतारांपासून मुक्त होते.

निष्कर्ष: हा श्लोक आपल्याला शिकवतो की खरी मानसिक शांती आणि आत्मिक स्थिरता बाह्य परिस्थिती बदलण्यात नाही, तर बाह्य परिस्थितीवर आपली प्रतिक्रिया बदलण्यात आहे. आसक्तीचा त्याग करून आणि शुभ-अशुभ दोन्ही गोष्टींना शांतपणे स्वीकारून मनुष्य आपल्या बुद्धीला आत्मज्ञानात स्थिर करू शकतो. हाच सांख्ययोगाचा (ज्ञानयोगाचा) आणि स्थिर बुद्धीचा (स्थितप्रज्ञतेचा) आधार आहे. जीवनातील प्रत्येक क्षणाला शांत आणि तटस्थ मनाने सामोरे जाण्याचा हा सर्वोत्तम मार्ग आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-22.10.2025-बुधवार.
===========================================