📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५८-'स्थितप्रज्ञाची कूर्माकृती'

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५८-

यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २‑५८॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५८

यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५८॥

🌿 मराठी कविता - 'स्थितप्रज्ञाची कूर्माकृती'-

कडवे १ : आरंभ

काव्य-पंक्ती :
हा जीव जगी जेव्हा, कासवापरी वागे, 🐢
अंग-इंद्रिये तयाची, आत सहज जागे;
जशी कूर्म आपुले, शिर कवचात घेई,
तैसे चित्त स्थिरुनी, शांती पावत राही. 🙏

पदाचा मराठी अर्थ (Meaning):
(स्थितप्रज्ञ पुरुष) हा जीव संसारात जेव्हा कासवाप्रमाणे वागू लागतो, तेव्हा तो आपल्या शरीरांग आणि इंद्रिये सहजपणे आतल्या बाजूला ओढून घेतो. जसे कासव आपले डोके आणि अवयव कवचाच्या आत घेतो, तसेच तो मन स्थिर करून शांती पावतो.

कडवे २ : इंद्रिय-संयम

काव्य-पंक्ती :
चर्म, कान, नेत्र, जिह्वा, गंध-स्पर्शाचे हेत,
बाह्य विषयां पासून, तो फिरवी चित्तांत; 🔙
इंद्रियार्थां समोरी, तो तटस्थ उभा,
लाभे नसे-हानी नसे, आत्मनिष्ठ शोभा. ✨

Meaning:
त्वचा, कान, डोळे, जीभ आणि इतर इंद्रियांचे विषय — हेच सर्व दुःखाचे मूळ आहेत. स्थितप्रज्ञ पुरुष बाह्य विषयांकडून आपले मन वळवतो, आणि इंद्रियांच्या भोग-वस्तूंसमोरही पूर्णपणे तटस्थ राहतो. त्याला विषयांमुळे ना लाभ ना हानी — तो आत्मनिष्ठतेने उजळतो.

कडवे ३ : प्रज्ञेची स्थिरता

काव्य-पंक्ती :
विषयांचे आकर्षण, तेथे नुरते काही,
वासनांची ज्वाला, शांत होउनी जाई; 💧
मन वसे शरीरी, पर विषयांस मुके,
बुद्धी त्याची तेंव्हा, आत्मस्वरूपी झुके. 🧘�♂️

Meaning:
बाह्य पदार्थांचे आकर्षण त्याच्या मनात उरत नाही; वासनांची ज्वाला शांत होते. मन अंतर्मुख होते, बाह्य विषयांपासून मुक्त होते. तेव्हा बुद्धी आत्मतत्त्वाकडे झुकते आणि स्थिर राहते.

कडवे ४ : कासवाची उपमा

काव्य-पंक्ती :
कूर्म करी संरक्षण, कवच आहे खास, 💪
बाहेरचा कोणताही, नाही त्यास त्रास;
तसे ज्ञानी बुद्धीस, कवच बनवितो,
नश्वर जगाच्या मोहास, क्षणार्धात जिंकतो. 👑

Meaning:
कासव आपल्या टणक कवचाने स्वतःचे संरक्षण करते, बाहेरचा कोणताही धोका त्याला त्रास देत नाही. त्याचप्रमाणे ज्ञानी पुरुष आपल्या बुद्धीला कवच बनवून जगाच्या मोहावर विजय मिळवतो.

कडवे ५ : आत्म्याचे सामर्थ्य

काव्य-पंक्ती :
केवळ विषयांपासून, दूर पळणे नसे,
वश इंद्रियांस करणे, हेच खरे दिसे; 🎛�
प्रलोभने ती सारी, समोर असता जरी,
चित्त-वृत्ती शांत, न होय भ्रष्ट खरी. 💎

Meaning:
विषयांपासून पळून जाणे हा संयम नाही; इंद्रियांना वश करणे हेच खरे सामर्थ्य आहे. प्रलोभने समोर असली तरी मन शांत राहते, भ्रष्ट होत नाही — हीच स्थितप्रज्ञतेची खरी निशाणी.

कडवे ६ : स्थितप्रज्ञतेचे प्रमाण

काव्य-पंक्ती :
'प्रतिष्ठिता प्रज्ञा' ती, या संयमाचे फळ, 🎁
साध्य होई शाश्वती, येथेच त्याचे बळ;
मनाच्या चांचल्यs, मिळते मोठी मात,
मग नित्य-निरंतर, आत्मसुखाची साथ. 😊

Meaning:
'प्रतिष्ठिता प्रज्ञा' — स्थिर बुद्धी — हे इंद्रिय-संयमाचेच फळ आहे. यातून शाश्वत आत्मज्ञान आणि मनाच्या चंचलतेवर विजय प्राप्त होतो. मग त्याला नित्य आत्मसुख लाभते.

कडवे ७ : समारोप

काव्य-पंक्ती :
जो 'सर्वशः' इंद्रिये, आवरून घेतो,
आत्मज्ञानाच्या मार्गी, मग स्थिर उभा राहतो; ⛰️
स्थिरबुद्धी तोची, जगा सांगती हरी,
त्यास मुक्तीचे श्रेय, प्राप्त होई खरी. 🕉�

Meaning:
जो पुरुष सर्व बाजूंनी आपली इंद्रिये विषयांपासून आवरून घेतो, तो आत्मज्ञानाच्या मार्गावर स्थिर उभा राहतो. श्रीकृष्ण त्यालाच 'स्थितप्रज्ञ' म्हणतात, आणि त्यालाच खरी मुक्ती प्राप्त होते.

✨ Emoji सारांश (Emoji Saransh)

🐢 ➡️ 👁�👂👃👅✋ (इंद्रिये) ➡️ 🚫🍎🍷💰 (विषयांपासून दूर)
AND 🔒 (नियंत्रण) ➡️ स्थिर मन 🧘�♂️ ➡️ प्रज्ञा प्रतिष्ठिता (बुद्धी स्थिर) ✨

🕉� सारांश:
हा श्लोक आणि ही कविता आपल्याला शिकवते की आत्मज्ञानासाठी इंद्रिय-नियंत्रण आवश्यक आहे. कासवाप्रमाणे जेव्हा आपण इंद्रियांना संयमात ठेवतो, तेव्हा मन स्थिर होते आणि बुद्धी आत्मतत्त्वात प्रतिष्ठित होते. 🌸

--अतुल परब
--दिनांक-23.10.2025-गुरुवार.
===========================================