श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:- श्लोक-६०-यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६०-

यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २‑६०॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६०

श्लोक: यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः । इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २-६०॥

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा अर्थ
हे कुंतीपुत्र (अर्जुन)! प्रयत्न करणाऱ्या आणि विवेकी (ज्ञानी) पुरुषाचेही मन, ही क्षोभ उत्पन्न करणारी (खळबळ माजवणारी) इंद्रिये बलपूर्वक (जबरदस्तीने) ओढून घेऊन जातात.

(शब्दशः अर्थाचा विस्तार):

यततः हि अपि (Yatato Hyapi): प्रयत्न करत असताना देखील. (आत्मसंयमासाठी, इंद्रियांना वश करण्यासाठी)

कौन्तेय (Kaunteya): हे कुंतीपुत्र (अर्जुना!).

पुरुषस्य विपश्चितः (Puruṣasya Vipaścitaḥ): विवेकी किंवा ज्ञानी पुरुषाचे.

इन्द्रियाणि प्रमाथीनि (Indriyāṇi Pramāthīni): क्षोभ उत्पन्न करणारी, खळबळ माजवणारी, मथून टाकणारी इंद्रिये.

हरन्ति प्रसभं मनः (Haranti Prasabhaṁ Manaḥ): मनाला बलपूर्वक (जबरदस्तीने) ओढून घेऊन जातात.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): श्लोकाचा गहन आशय
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला इंद्रिय-संयमाचे महत्त्व आणि त्याचबरोबर या संयमातील अतिशय मोठे आव्हान स्पष्ट करत आहेत. भगवंत सांगतात की इंद्रिये किती शक्तिशाली आणि वेगवान आहेत.

१. इंद्रियांची प्रबळता (The Power of Senses): इंद्रिये ही स्वभावतःच चंचल, उतावीळ आणि विषयांकडे धावणारी (उदा. डोळे रूपाकडे, कान आवाजाकडे) असतात. त्यांना 'प्रमाथीनि' (खळबळ माजवणारी/मथून टाकणारी) असे म्हटले आहे. ज्याप्रमाणे जोरदार वादळ एखाद्या स्थिर जहाजालाही उलथून टाकते, त्याचप्रमाणे इंद्रिये मनाला अस्थिर करून विषयांच्या प्रवाहात खेचून नेतात.

२. विवेकवान व्यक्तीलाही धोका (Danger for the Wise): केवळ सामान्य किंवा अविचारी व्यक्तीच नव्हे, तर जो पुरुष 'विपश्चितः' आहे - म्हणजेच, ज्याला आत्म-अनात्म्याचे, योग्य-अयोग्याचे ज्ञान आहे, जो आपल्या मनाला व इंद्रियांना संयमित करण्याचा सतत 'यततः' (प्रयत्न) करत आहे, अशा प्रयत्नशील आणि ज्ञानी पुरुषाचेही मन ही इंद्रिये 'प्रसभं हरन्ति' (बलपूर्वक हरण करतात). यातून भगवंतांना हे सांगायचे आहे की इंद्रियनिग्रह ही इतकी सोपी गोष्ट नाही. साधक कितीही ज्ञानी असला, त्याने कितीही प्रयत्न केले तरी इंद्रियांची प्रबळ आसक्ती अचानक मनाला आपल्या नियंत्रणातून काढून घेऊ शकते.

३. मनाची दुर्बळता (Mind's Weakness): इंद्रिये बलपूर्वक मनाला हरण करतात, याचा अर्थ असा की मन हे स्वभावतःच इंद्रियांपेक्षा दुर्बळ आहे. इंद्रिये आपल्या विषयांचे (उदा. चविष्ट पदार्थ, सुंदर दृश्य) आकर्षण इतके तीव्र करतात की विवेकनिष्ठ मन क्षणभर आपली स्थिरता गमावते आणि इंद्रियांच्या मागे धावते.

हा श्लोक साधकाला आणि जिज्ञासूंना एक महत्त्वाची ताकीद देतो: इंद्रियांच्या शक्तीला कधीही कमी लेखू नका. त्यांच्या नियंत्रणासाठी सतत जागृत आणि प्रयत्नशील राहणे आवश्यक आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.10.2025-शनिवार.
===========================================