श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: - श्लोक-६१-तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६१-

तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २‑६१॥

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
१. आरंभ (Introduction): इंद्रिय-संयमनाची अपरिहार्यता
दुसऱ्या अध्यायाच्या या भागात, भगवान श्रीकृष्ण स्थितप्रज्ञ योग्याचे (स्थिर बुद्धीच्या पुरुषाचे) वर्णन करत आहेत. मागील श्लोकात त्यांनी 'यत्न करणाऱ्या ज्ञानी पुरुषाचे मनही इंद्रिये बळजबरीने ओढून नेतात' असे सांगून इंद्रियांच्या शक्तीचा इशारा दिला. यावर उपाय म्हणून हा श्लोक साधकाला मार्गदर्शन करतो. केवळ विषयांचा त्याग करून भागत नाही, तर मनाला एक सकारात्मक, उच्च आणि अंतिम आधार द्यावा लागतो, तो म्हणजे परमेश्वर. हा श्लोक आंतरिक शांती आणि आत्म-साक्षात्कार साधण्यासाठी इंद्रिय-संयम आणि ईश्वर-निष्ठेचा समन्वय कसा साधायचा हे स्पष्ट करतो.

२. विस्तृत विवेचन (Elaboration): संयमन, मत्परता आणि प्रज्ञेची स्थिरता
अ. सर्व इंद्रियांचे नियंत्रण (तानि सर्वाणि संयम्य): 'तानि सर्वाणि' म्हणजे श्रवण, त्वचा, चक्षु, जिव्हा, घ्राण ही ज्ञानेंद्रिये आणि वाक्, पाणि, पाद, पायु, उपस्थ ही कर्मेद्रिये, तसेच मन (जे अकरावे इंद्रिय मानले जाते), या सर्वांचे नियंत्रण. या इंद्रियांचा स्वभाव बाहेरच्या विषयांकडे धाव घेणे आहे. उदाहरणार्थ: डोळ्यांचे रूप पाहणे, कानांचे शब्द ऐकणे, जिभेचे चव घेणे. संयमनाचा अर्थ त्यांना नष्ट करणे नाही, तर त्यांची विषयांकडे होणारी धाव थांबवून त्यांना आत्म्याकडे किंवा परमार्थ साधनांमध्ये वळवणे. ज्याप्रमाणे कासवाचे उदाहरण (श्लोक २.५८) दिले आहे, त्याचप्रमाणे गरजेनुसार इंद्रिये आत ओढून घेणे आवश्यक आहे.

उदाहरणासह (Udaharana Sahit): एका साधकाची स्थिती विचारात घ्या, जो बाजारातून जात आहे. जर त्याची इंद्रिये नियंत्रित नसतील, तर डोळे सुंदर वस्तूंकडे, कान आकर्षक संगीताकडे आणि जीभ रुचकर पदार्थांकडे ओढली जाईल. जर साधकाने डोळे वळवून, कान बंद ठेवून (मानसिकरित्या विषयांना महत्त्व न देता) चालणे सुरू ठेवले, तर हा इंद्रियसंयम झाला. परंतु, केवळ वळवून घेतल्याने मन रिकामे होऊन, तो त्या वस्तूंचा विचार करू लागतो. तेव्हा पुढील टप्पा महत्त्वाचा ठरतो.

ब. परमेश्वरात तत्परता (युक्त आसीत मत्परः): इंद्रिये केवळ आवरून चालत नाही, कारण 'रोकणे' ही नकारात्मक क्रिया आहे. रिकामे मन सैतानाचे घर बनते, असे म्हटले जाते. म्हणून संयमित मनाने 'मत्परः' (माझ्यामध्ये - परमेश्वरामध्ये - तत्पर, समर्पित) होऊन राहावे लागते. 'युक्त आसीत' म्हणजे योगयुक्त अवस्थेत, आत्म्याशी जोडलेल्या स्थितीत राहावे. मनाला परमेश्वराच्या चिंतनात, नामात, भक्तीत, ध्यानात गुंतवावे.

उदाहरणासह (Udaharana Sahit): वरिष्ठ उदाहरण पुढे चालू ठेवल्यास, बाजारातून चालताना, जेव्हा त्या साधकाने इंद्रिये आवरली, तेव्हा त्याने त्याच क्षणी आपले मन परमेश्वराच्या नामात किंवा त्याच्या ध्यान-रूपात स्थिर केले. आता त्याच्या मनाला बाह्य विषयांची जागा भरून काढण्यासाठी एक उत्कृष्ट, पवित्र आणि आकर्षक आश्रय मिळाला आहे. यामुळे विषयांची ओढ आपोआप कमी होते. हा 'मत्परः' भाव, म्हणजे परमेश्वराला अंतिम ध्येय मानणे, हा इंद्रिय-संयमनाचा आत्मा आहे.

क. स्थिर प्रज्ञेची अट (वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता): या चरणांत भगवंत स्पष्ट करतात की बुद्धीच्या स्थिरतेचा खरा पुरावा काय आहे. 'यस्य' (ज्याची) 'इंद्रियाणि' (इंद्रिये) 'वशे' (ताब्यात) आहेत, 'तस्य' (त्याचीच) 'प्रज्ञा' (बुद्धी) 'प्रतिष्ठिता' (स्थिर) आहे.

स्थिर प्रज्ञेचा अर्थ आहे - चांगले-वाईट, जय-पराजय, सुख-दु:ख, मान-अपमान या द्वंद्वांमध्ये समत्व टिकवून ठेवणारी बुद्धी. इंद्रिये ताब्यात नसतील तर बुद्धी स्थिर राहू शकत नाही, कारण इंद्रियेच मनाला खेचतात आणि मन बुद्धीला विचलित करते. म्हणून, इंद्रिये वश असणे ही बुद्धी स्थिर होण्यासाठीची अट आहे. केवळ पांडित्य किंवा ज्ञानाच्या गप्पा मारणे पुरेसे नाही, व्यवहारात इंद्रियांचे स्वामीत्व असणे हेच सिद्ध करते की 'मी आत्मज्ञानी आहे'.

३. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha):
समारोप: श्लोक २.६१ हा स्थितप्रज्ञाच्या लक्षणांचे वर्णन करताना कृती आणि भक्ती यांच्या समन्वयावर जोर देतो. केवळ 'संयमन' (नकारात्मक क्रिया) पुरेसे नाही, तर 'मत्परता' (सकारात्मक निष्ठा) आवश्यक आहे. इंद्रिये वश करण्याचा अंतिम उद्देश आत्म्याची प्राप्ती आणि बुद्धीची स्थिरता हाच आहे.

निष्कर्ष (Summary/Inference): या श्लोकाचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की, ज्या योग्याचे जीवन इंद्रियसंयम आणि ईश्वर-निष्ठा या दोन स्तंभांवर आधारित असते, त्याची बुद्धीच खरी स्थिर आणि अविचल असते. इंद्रियांवर नियंत्रण ठेवणे हे 'स्थितप्रज्ञ' या अवस्थेचे केवळ लक्षण नसून, ती स्थिती गाठण्यासाठीचे सर्वात प्रभावी आणि अंतिम साधन आहे. इंद्रिय-संयम हा स्थिर प्रज्ञेचा पाया आहे, आणि परमेश्वरात निष्ठा हे त्याचे छत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.10.2025-रविवार.
===========================================