श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५९-"परम आनंदाचा अनुभव"

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५९-

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २‑५९॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५९

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २-५९॥

दीर्घ मराठी कविता: "परम आनंदाचा अनुभव"

(प्रत्येक कडवे ४ ओळींचे, एकूण ७ कडवी, यमक-लयबद्ध)

कडवे १: आरंभ 🌅 (बाह्य संयमाची मर्यादा)
चरण / पद   मराठी अर्थ (Meaning)
मनुष्याने देह धारण केला, $\text{मनुष्य जन्म}$ 🧍   मनुष्य जेव्हा शरीर धारण करून येतो.
केला जरी इंद्रियांचा $\text{आहार त्याग}$ । 🚫   विषयांचा उपभोग घेण्याचे टाळले, उपवास धरला.
विषय दूर जाती, $\text{येते वैराग्य}$ 🍃   उपभोग्य वस्तू जरी दूर झाल्या, वैराग्य आले.
परी अंतरात $\text{राहतो मोह-राग}$ । 💔   तरी मनातील आसक्ती (रस/मोह) शिल्लक राहतो.

कडवे २: $\text{निराहाराची अवस्था}$ 🍚 (भुकेच्या कल्पनेतून)
चरण / पद   मराठी अर्थ (Meaning)
जिभेवर $\text{केला}$ $\text{संयम}$ $\text{खोटा}$, 🤐   नुसता जिभेवरचा दिखावा संयम पाळला.
खाण्याचा $\text{विचार}$ $\text{येतो}$ $\text{पुन्हा-पुन्हा}$ । 🤔   तरी त्या पदार्थाची इच्छा मनात वारंवार येते.
डोळ्यांनी $\text{न}}$ $\text{पाहिले}$ $\text{सुंदर}$ $\text{रूप}$, $\text{परत}$, 👀   डोळ्यांनी सुंदर वस्तू पाहणे टाळले तरी.
मनात $\text{मात्र}$ $\text{त्याचेच}$ $\text{चित्र}$ $\text{सदा}$ । 🖼�   मनामध्ये मात्र तिचेच चित्र आणि वासना असते.

कडवे ३: $\text{रसाची}$ $\text{व्याख्या}$ 🍯 (मूळ आसक्ती)
चरण / पद   मराठी अर्थ (Meaning)
'रस' $\text{म्हणजे}$ $\text{भोगाची}$ $\text{ती}$ $\text{मधुरता}$, 😋   'रस' म्हणजे विषयोपभोगाची आवड, आसक्ती.
जी $\text{केवळ}$ $\text{मनात}$ $\text{ठेवी}$ $\text{शांतता}$ $\text{भंग}$ । 🌪�   जी मनाची खरी शांती नष्ट करत राहते.
बाह्य $\text{त्याग}$ $\text{हा}$ $\text{वरवरचा}$ $\text{उपाय}$, 🎭   बाहेरून केलेला त्याग हा फक्त तात्पुरता असतो.
मूळ $\text{वासना}$ $\text{अद्याप}$ $\text{घालवीना}$ $\text{रंग}$ । 🎨   कारण मनातली वासना (रस) अजूनही तशीच आहे.

कडवे ४: $\text{परम तत्त्वाची}$ $\text{ओढ}$ 🙏 (Ultimate Truth)
चरण / पद   मराठी अर्थ (Meaning)
मिळवावा $\text{जेव्हा}$ $\text{'परम'}$ $\text{तो}$ $\text{आनंद}$, ✨   जेव्हा मनुष्य त्या 'परम' (सर्वोच्च) आनंदाला प्राप्त करतो.
$\text{ईश्वराचे}$ $\text{रूप}$, $\text{जे}$ $\text{नित्य}$ $\text{आणि}$ $\text{अखंड}$ । 🕉�   जे परमेश्वराचे रूप आहे, शाश्वत आणि कधीही न संपणारे.
ते $\text{दर्शन}$ $\text{जेव्हा}$ $\text{साधकाला}$ $\text{होई}$, 🧘   जेव्हा साधकाला त्या आत्मतत्त्वाचा अनुभव येतो.
तेव्हा $\text{खरा}$ $\text{संयम}$ $\text{हृदयी}$ $\text{प्रवाहे}$ । 💖   तेव्हाच त्याचे खरे आणि स्थायी वैराग्य प्रकटते.

कडवे ५: $\text{रसाची}$ $\text{निवृत्ती}$ 🕊� (The vanishing desire)
चरण / पद   मराठी अर्थ (Meaning)
परमात्मा $\text{आहे}$ $\text{रसांचा}$ $\text{ही}$ $\text{उत्तम}$ $\text{रस}$, 🌹   परमात्मा हा जगातील सर्व रसांपेक्षा $\text{श्रेष्ठ}$ $\text{आनंद}$ आहे.
त्यापुढे $\text{विषय}$ $\text{होती}$ $\text{सर्वस्व}$ $\text{फस}$ । 🗑�   त्याच्यासमोर सर्व विषयोपभोग $\text{निरस}$ $\text{आणि}$ $\text{क्षुल्लक}$ वाटतात.
तो $\text{परम}$ $\text{मिळता}$ $\text{या}$ $\text{जीवात्म्याला}$, 👑   तो $\text{उच्च}$ $\text{अनुभव}$ प्राप्त झाल्यावर.
या $\text{संसाराचा}$ $\text{रस}$ $\text{हा}$ $\text{निवर्ततो}$ $\text{त्याला}$ । 💨   विषय-वासनेची आसक्ती आपोआप $\text{नष्ट}$ $\text{होते}$.

कडवे ६: $\text{उदाहरण}$ $\text{आणि}$ $\text{समज}$ 💡 (Example and clarity)
चरण / पद   मराठी अर्थ (Meaning)
एका $\text{बालकास}$ $\text{मिळाला}$ $\text{राजाचा}$ $\text{खजिना}$, 🎁   जसे एका $\text{बालकाला}$ $\text{मोठ्ठा}$ $\text{खजिना}$ $\text{मिळतो}$.
मातीचे $\text{खेळणे}$ $\text{होई}$ $\text{त्यास}$ $\text{गौण}$ $\text{पुन्हा}$ $\text{ना}$ । 🧸   मग त्याला $\text{मातीच्या}$ $\text{खेळण्यांची}$ $\text{गरज}$ $\text{वाटत}$ $\text{नाही}$.
तैसे $\text{परम-ज्ञान}$ $\text{लाभल्यावर}$ $\text{खास}$, 🧠   त्याचप्रमाणे $\text{आत्मज्ञानाची}$ $\text{प्राप्ती}$ $\text{झाल्यावर}$.
जड $\text{वासनांचा}$ $\text{होई}$ $\text{सहज}$ $\text{ऱ्हास}$ । 📉   $\text{सांसारिक}$ $\text{वासना}$ $\text{आपोआप}$ $\text{शांत}$ $\text{होतात}$.

कडवे ७: समारोप $\text{आणि}$ $\text{निष्कर्ष}$ 🎯 (Conclusion and Summary)
चरण / पद   मराठी अर्थ (Meaning)
नकाराने $\text{न}}$ $\text{शमे}$ $\text{ही}$ $\text{वासनेची}$ $\text{आग}$, 🔥   नुसते $\text{विषय}$ $\text{टाळल्याने}$ $\text{वासना}$ $\text{संपत}$ $\text{नाही}$.
सकारात्मक $\text{अनुभवे}$ $\text{लागे}$ $\text{खरा}$ $\text{त्याग}$ । ✅   $\text{उत्कृष्ट}$ $\text{आनंदाच्या}$ $\text{प्राप्तीने}$ $\text{खरी}$ $\text{विरक्ती}$ $\text{येते}$.
म्हणोनी $\text{पाहो}$ $\text{तू}$ $\text{ते}$ $\text{परम}$ $\text{सत्य}$ $\text{श्रेष्ठ}$, 🌟   म्हणून $\text{तू}$ $\text{त्या}$ $\text{परमात्मतत्त्वाकडे}$ $\text{लक्ष}$ $\text{दे}$.
होई $\text{स्थितप्रज्ञ}$ $\text{अर्जुना,}$ $\text{तेच}$ $\text{अंतिम}$ $\text{इष्ट}$ । 💯   $\text{तेच}$ $\text{स्थितप्रज्ञ}$ $\text{होण्याचे}$ $\text{अंतिम}$ $\text{साध्य}$ $\text{आहे}$.

✨ निष्कर्ष:
ही कविता श्रीमद्भगवद्गीतेच्या श्लोक २-५९ चा सार सांगते —
"विषयांपासून अलिप्तता फक्त बाह्य संयमाने नाही, तर परम सत्याच्या अनुभूतीनेच खरी विरक्ती प्राप्त होते."
 
--अतुल परब
--दिनांक-24.10.2025-शुक्रवार.
===========================================