📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६०-“इंद्रियांचा तो महापूर”

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६०-

यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २‑६०॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २ : सांख्ययोग - श्लोक ६०
"इंद्रियांचा तो महापूर"

श्लोक :

यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २-६०॥

SHORT MEANING (छोटा अर्थ) 💡

हे अर्जुना (कौन्तेया)! संयमाचा सतत प्रयत्न करणाऱ्या ज्ञानी (विवेकी) पुरुषाचेही मन, ही खळबळ माजवणारी इंद्रिये बलपूर्वक (जबरदस्तीने) ओढून घेऊन जातात.

दीर्घ मराठी कविता (RASAL KAVITA) 📝

कडवे क्र.   चरण (Line)   यमक (Rhyme)   पदे (Words/Phrases) आणि मराठी अर्थ (Meaning)

१   कौन्तेया, ऐक सांगतो हे गुह्य ज्ञानाचे,   ज्ञानाचे   कौन्तेया: हे कुंतीपुत्र अर्जुना! गुह्य ज्ञानाचे: रहस्याचे, महत्त्वाच्या तत्त्वाचे.
   इंद्रियांचे बळ नको तू लेखू रे थोडेसे।   थोडेसे   इंद्रियांचे बळ: काम-क्रोधाचे सामर्थ्य.
   जो ज्ञानी आहे, विवेक ठेवतो हाती,   हाती   जो ज्ञानी आहे: ज्याला योग्य-अयोग्य कळते.
   त्याचेही मन होते क्षणार्धात माती।   माती   मन होते माती: मन दुर्बळ होऊन आसक्तीकडे वळते.

| २ | 'विपश्चितः' तो पुरुष, यत्न सदा करी, | करी | 'विपश्चितः': विवेकी, बुद्धीमान माणूस. यत्न सदा करी: नेहमी प्रयत्नशील राहतो. |
| | संयमाची गाठ बांधुनी, जीवनात झरी। | झरी | संयमाची गाठ: मनाला आवर घालण्याचा संकल्प. |
| | तरीही हे रूप, गंध, स्पर्श आणि नाद, | नाद | रूप, गंध, स्पर्श, नाद: इंद्रियांचे विषय. |
| | मनाला पाडतात एकदम अनावर साद। | साद | अनावर साद: आवरता न येणारे आकर्षण. |

| ३ | 'यततो ह्यपि' म्हणजे प्रयत्न असूनही, | असूनही | 'यततो ह्यपि': प्रयत्न करत असताना देखील. |
| | साधनेत तो सदैव गुंतलेला असतो मही। | मही | मही: पृथ्वीवर, जीवनात. |
| | डोळ्यांपुढून रूपे सरकतात जेव्हां, | जेव्हां | डोळ्यांपुढून रूपे सरकतात: विषयांचे दृश्य दिसते. |
| | विचारांची होते क्षणात मोठी गर्दी तेव्हां। | तेव्हां | विचारांची गर्दी: मन विषयांकडे धावते. |

| ४ | 'इंद्रियाणि प्रमाथीनि' म्हणजे मंथन करणारी, | करणारी | 'प्रमाथीनि': खळबळ माजवणारी, मथून टाकणारी. |
| | मनाची शांती त्वरित ही भंगून टाकणारी। | टाकणारी | शांती भंगून टाकणारी: एकाग्रता नष्ट करणारी. |
| | सागरातील वादळाप्रमाणे ती उठती लाट, | लाट | वादळाप्रमाणे: प्रचंड शक्तीने, वेगाने. |
| | विवेक-नौकेला करती सरळ ती सपाट। | सपाट | विवेक-नौकेला सपाट: ज्ञानाचा आधार नष्ट करतात. |

| ५ | 'हरन्ति प्रसभं मनः' - बळेच ओढती, | ओढती | 'हरन्ति': हरण करतात, खेचून नेतात. 'प्रसभं': बलपूर्वक, जबरदस्तीने. |
| | संयम-रथाची दोरी हातांतून सोडती। | सोडती | संयम-रथाची दोरी: मनाचा लगाम. |
| | जसा मोठा शिकारी हरणास फसवी, | फसवी | शिकारी हरणास: उपमा (Analogy). |
| | तसा विषय मनाला मोहात बुडवी। | बुडवी | मोहात बुडवी: आसक्तीच्या जाळ्यात अडकवी. |

| ६ | विश्वामित्रांसारख्या महायोग्याचा तो धडा, | धडा | विश्वामित्रांसारख्या: महातपस्वी ऋषींचे उदाहरण. |
| | तप भंग झाला, लागली त्याला वेडी कडा। | कडा | तप भंग झाला: तपश्चर्या तुटली. |
| | म्हणून, प्रयत्न आणि ज्ञान जरी मोठे, | मोठे | प्रयत्न आणि ज्ञान: साधनेची आवश्यक साधने. |
| | तरी चित्तवृत्ती क्षणभंगूर, आसक्ती न तुटे। | न तुटे | आसक्ती न तुटे: विषयांचा सूक्ष्म मोह कायम राहतो. |

| ७ | यासाठी 'मत्पर' होण्याची आहे गरज, | गरज | 'मत्पर' (मी-ईश्वर): परमेश्वरावर संपूर्ण श्रद्धा ठेवणे. |
| | परमात्म्याशी जुळवण्या मनाचे तार। | तार | मनाचे तार: मनाची एकाग्रता. |
| | इंद्रियांच्या बळावर नाही मिळायची शांती, | शांती | शांती: आत्मिक सुख, निवृत्ती. |
| | ईश्वरचरणी लीन हो, मगच बुद्धी स्थिर हो ती। | हो ती | बुद्धी स्थिर हो ती: स्थितप्रज्ञाची अवस्था प्राप्त होणे. |

EMOJI सारांश 🤩

ज्ञानी पुरुष 🧠 + सतत प्रयत्न 💪
⬇️
खळबळजनक इंद्रिये 👁�👅👃👂✋
⬇️
बलपूर्वक हरण ⚔️
⬇️
मन 💖 होते अस्थिर 🌊
= ⚠️ महाधोका!
ईश्वर-शरण ये! 🙏

✨ श्लोकाचा सार:
इंद्रियांचा प्रवाह अत्यंत प्रबळ आहे. प्रयत्नशील व विवेकी मनुष्यही त्यांच्या लाटेत वाहून जाऊ शकतो. म्हणूनच मन स्थिर ठेवण्यासाठी ईश्वरभक्ती, संयम आणि श्रद्धा यांची आवश्यकता आहे.

--अतुल परब
--दिनांक-25.10.2025-शनिवार.
===========================================