📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६१-🌸 'स्थिर प्रज्ञेचा मंत्र'

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६१-

तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २‑६१॥

॥ श्रीमद्भगवद्गीता - श्लोक २-६१ वर आधारित दीर्घ मराठी कविता ॥
📜 मूळ श्लोक:
तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६१॥

छोटा अर्थ (Short Meaning):
ती सर्व इंद्रिये पूर्णपणे संयमित करून, साधकाने भगवंतामध्ये (माझ्यामध्ये) तत्पर (एकाग्र) राहावे. कारण, ज्याची इंद्रिये पूर्णपणे त्याच्या ताब्यात आहेत, त्याचीच बुद्धी (प्रज्ञा) स्थिर होते.

🌸 'स्थिर प्रज्ञेचा मंत्र' 🌸

कडवे (Verse) – कविता (Poem) – प्रत्येक पदाचा मराठी अर्थ (Meaning of Each Line)
कडवे १: आरंभ

(१) ही इंद्रिये चंचल, विषयी सदा धावती,
इंद्रिये स्वभावतः चंचल आहेत आणि विषयांकडे नेहमी धावतात.

(२) विषयांच्या गर्तेत, मनालाही ओढती;
ती इंद्रिये मनालासुद्धा विषयांच्या खोल डोहात घेऊन जातात.

(३) म्हणूनिया अर्जुना, सांगतोय मी गूज,
त्यामुळे, हे अर्जुना, मी तुला एक रहस्य सांगत आहे.

(४) प्रथम त्यांचे करा, पूर्णपणे निग्रह.
तू सर्वात आधी त्या इंद्रियांचे पूर्णपणे नियंत्रण कर.

कडवे २: संयम

(५) तानि सर्वाणि संयम्य, ओढूनी घ्या आत,
ती सर्व इंद्रिये ताब्यात घेऊन, त्यांना बाह्य विषयांवरून मागे खेचून घे.

(६) जसे कासव घेई, आपले अवयव हातात;
ज्याप्रमाणे कासव आपले अवयव गरजेनुसार कवचात घेते.

(७) डोळे, कान, वाचा, जिभेलाही आवर,
(उदाहरणार्थ) डोळे, कान, बोलणे आणि जीभ यावर ताबा ठेव.

(८) इंद्रियांचा स्वामी, होऊनी तू वावर.
तू स्वतःच आपल्या इंद्रियांचा मालक होऊन वाग (गुलाम न होता).

कडवे ३: मत्परता

(९) संयमन झाल्यावर, चित्त ठेवी शांत,
इंद्रियांचे नियंत्रण झाल्यावर आपले मन शांत ठेव.

(१०) युक्त आसीत मत्परः, जागी हो भगवंत;
साधकाने (योगी) माझ्यामध्ये (परमेश्वरामध्ये) स्थिर आणि तत्पर राहावे.

(११) रिकामे नको मन, द्यावा त्याला आधार,
मन रिकामे ठेवू नकोस, त्याला उच्च ध्येयाचा आधार दे.

(१२) ईश्वरी चिंतनाचा, धरावा तू भार.
तू परमेश्वराच्या भक्तीचे आणि विचारांचे कार्य (भार) स्वीकार.

कडवे ४: निष्ठा

(१३) भक्तीची मांदिळी, प्रेमाचे सिंहासन,
भक्तीची सभा (समूह) आणि प्रेमाचे उच्च आसन तयार कर.

(१४) तिथेच दे मनाला, नित्य तू आकर्षण;
आणि तिथेच आपल्या मनाला नेहमीसाठी गुंतवून ठेव.

(१५) मीच खरा आश्रय, मीच अंतिम सार,
मीच तुझा खरा आधार आहे आणि मीच जीवनाचे अंतिम सार आहे.

(१६) अशी दृढ श्रद्धा, ठेवी निरंतर.
अशी मजबूत निष्ठा तू सतत (मनात) बाळग.

कडवे ५: स्थिर प्रज्ञा

(१७) वशे हि यस्येन्द्रियाणि, नियम ज्याने केला,
खरोखर ज्याने आपल्या इंद्रियांना पूर्णपणे ताब्यात ठेवले आहे.

(१८) त्यानेच या जगात, खरा विजय मिळवला;
त्या पुरुषानेच या संसारामध्ये खरा विजय प्राप्त केला आहे.

(१९) इंद्रियांची दासी, बुद्धी नसे कधी,
त्याची बुद्धी कधीही इंद्रियांच्या लालसेची गुलाम बनत नाही.

(२०) तीच बुद्धी खरी, ज्ञानाची निधी.
तीच बुद्धी खरी ज्ञानाचा साठा (निधी) असते.

कडवे ६: अंतिम फळ

(२१) तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता, स्थिर तिचे स्थान,
त्याची बुद्धी (प्रज्ञा) आत्मतत्त्वात स्थिर होते (तिचे स्थान पक्के होते).

(२२) सुखे दुःखे समत्व, नसे भेद जाण;
सुख आणि दुःख या द्वंद्वांमध्ये ती समान राहते, कोणताही फरक जाणत नाही.

(२३) हाच खरा योगी, हीच खरी शांती,
हाच पुरुष खरा योगी आहे आणि यालाच खरी शांती प्राप्त होते.

(२४) विषय सोडुनिया, आत्म्यालाच भजती.
तो विषयांचा त्याग करून केवळ आत्म्याचेच चिंतन करतो.

कडवे ७: निष्कर्ष/समारोप

(२५) संयमन 'क्रिया' आणि 'मत्परता' 'ध्येय',
इंद्रियसंयम ही साधना (क्रिया) आहे आणि भगवंतनिष्ठा हे अंतिम ध्येय आहे.

(२६) या दोहोंच्या संयोगातून, प्रज्ञा होते अविजेय;
या दोन गोष्टींच्या एकत्र येण्याने बुद्धी अपराजेय (पक्की) होते.

(२७) इंद्रियांचा ताबा, स्थैर्याचे प्रमाण,
इंद्रियांवर नियंत्रण असणे, हेच बुद्धीच्या स्थिरतेचे खरे पुरावे आहे.

(२८) करा साधनेला, चला आत्म्याकडे जाण.
म्हणून, साधनेला सुरुवात करा आणि आत्मज्ञानाच्या मार्गावर पुढे चला.

🎯 इमोजी सारांश (Emoji Saransh) 🎯

श्लोकाचा भाग   संकल्पना   इमोजी
तानि सर्वाणि संयम्य   इंद्रिय-नियंत्रण   🛑✋🧘
युक्त आसीत मत्परः   भगवंतामध्ये एकाग्रता   ✨🙏❤️
वशे हि यस्येन्द्रियाणि   इंद्रिये ताब्यात असणे   👑⛓️✅
तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता   बुद्धीची स्थिरता   💎🧠⛰️

--अतुल परब
--दिनांक-26.10.2025-रविवार.
===========================================