श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २:- श्लोक-६३-क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रम-2

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६३-

क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रमः ।
स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ २‑६३॥

प्रत्येक श्लोकाचे विस्तृत विवेचन (Extensive Elaboration in Marathi)

हा श्लोक म्हणजे मानवी मन आणि बुद्धी यावर क्रोधाचा होणारा क्रमबद्ध आघात स्पष्ट करणारी एक वैज्ञानिक प्रक्रिया आहे.
याला 'विनाशाची साखळी' (Chain of Destruction) असेही म्हणतात.
भगवान श्रीकृष्ण अर्जुन आणि समस्त मानवजातीला हा इशारा देत आहेत की
क्रोध ही केवळ एक तात्कालिक भावना नाही, तर ती आत्मिक आणि व्यावहारिक जीवनाचा संपूर्ण पाया उखडून टाकणारी प्रक्रिया आहे.

१. क्रोधाद्भवति संमोहः (क्रोधापासून संमोह उत्पन्न होतो)

जेव्हा व्यक्तीला अपेक्षित फळ मिळत नाही,
तेव्हा तिच्या मनात 'काम' (वासना) अपूर्ण राहिल्याने 'क्रोध' उत्पन्न होतो (मागील श्लोकानुसार).
हा क्रोध व्यक्तीच्या मनाला तात्काळ व्यापून टाकतो.
'संमोह' म्हणजे 'सम्यक् मोह' - अर्थात संपूर्ण आणि तीव्र मोह.

या अवस्थेत व्यक्तीची विवेकशक्ती आणि विचार करण्याची क्षमता पूर्णपणे लुप्त होते.
क्रोधाच्या भरात व्यक्तीला 'काय योग्य आणि काय अयोग्य' याचा भेद करता येत नाही.

उदाहरणासह विवेचन:
एखादा व्यापारी जेव्हा मोठे नुकसान सहन करतो, तेव्हा त्याला प्रचंड क्रोध येतो.
या क्रोधात तो इतका भरला जातो की, त्याला त्याचे कुटुंब, सहकारी,
आणि भावी व्यवसाय यावर होणाऱ्या परिणामांचा विचारही करता येत नाही.
संमोहामुळे तो अत्यंत टोकाचा, चुकीचा आणि भावनिक निर्णय घेतो.

२. संमोहात्स्मृतिविभ्रमः (संमोहामुळे स्मृतीचा भ्रम होतो)

संमोह निर्माण झाल्यावर 'स्मृतिविभ्रम' होतो.
'स्मृति' म्हणजे केवळ गतकाळच्या आठवणी नव्हेत,
तर आत्म्याचे स्वरूप, धर्माचे नियम, आपले कर्तव्य आणि जीवनाचे उद्दिष्ट यांची जाणीव.

'विभ्रम' म्हणजे गोंधळ किंवा चुकीची दिशा.
क्रोधाच्या संपूर्ण मोहामुळे व्यक्तीला आपण कोण आहोत,
आपले परम कर्तव्य काय आहे, कोणत्या परिस्थितीत कसे वागावे, हे आठवत नाही.
याला 'स्मृतीचा नाश' असेही म्हटले जाते.

उदाहरणासह विवेचन:
एका विद्यार्थ्याने खूप अभ्यास केला; पण परीक्षेच्या वेळी
एखाद्या छोट्या प्रश्नावर त्याला राग आला.
या रागाने (संमोहाने) त्याला 'शांत राहून विचार केल्यास उत्तर आठवेल' ही स्मृती विसरते.
त्याला हेही आठवत नाही की 'परीक्षेत शांत राहणे' हेच त्याचे कर्तव्य आहे.

३. स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो (स्मृतीचा भ्रम झाल्यामुळे बुद्धीचा नाश होतो)

स्मृतीचा भ्रम झाल्यावर 'बुद्धिनाश' होतो.
'बुद्धी' म्हणजे निर्णय घेणारी शक्ती, विचारशक्ती आणि विवेकबुद्धी.
जेव्हा व्यक्तीला त्याचे कर्तव्य आणि ध्येय आठवत नाहीत,
तेव्हा त्याची निर्णयशक्ती पूर्णपणे निकामी होते.

योग्य-अयोग्य यातील निवड करण्याची क्षमता संपते.

उदाहरणासह विवेचन:
महाभारतात, दुर्योधनाला आलेल्या क्रोधाने आणि मोहाने त्याला हे विसरले की पांडव त्याचे भाऊ आहेत.
या स्मृतिभ्रंशाने त्याची 'बुद्धी' पूर्णपणे नष्ट झाली.
त्याला समजले नाही की 'युद्धामुळे आपल्याच कुळाचा नाश होईल'.
या अवस्थेत घेतलेले सर्व निर्णय चुकीचे ठरतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.10.2025-मंगळवार.
===========================================