श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २:- श्लोक-६३-क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रम-3

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६३-

क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रमः ।
स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ २‑६३॥

४. बुद्धिनाशात्प्रणश्यति (बुद्धीचा नाश झाल्यामुळे तो मनुष्य नाश पावतो)

बुद्धीचा नाश झाल्यावर व्यक्तीचे 'प्रणश्यति' होते.
'प्रणश्यति' म्हणजे पूर्णपणे नाश पावणे,
आपल्या स्थितीपासून खाली घसरणे किंवा अध:पतन होणे.
हा नाश केवळ शारीरिक नसतो, तर तो नैतिक, सामाजिक, आध्यात्मिक आणि व्यावहारिक स्तरावरचा असतो.

बुद्धी हीच मानवाला योग्य मार्गावर चालवणारी शक्ती आहे.
जेव्हा बुद्धीच नष्ट होते, तेव्हा मनुष्य आपले जीवन ध्येय,
महत्त्व आणि कर्तव्य गमावतो.
तो उच्च मूल्यांपासून दूर जातो आणि त्याचे मानवी जीवन व्यर्थ ठरते.

उदाहरणासह विवेचन:
बुद्धिनाशातून चुकीचे निर्णय घेऊन दुर्योधनाचा केवळ पराभव झाला नाही,
तर त्याचे संपूर्ण कुटुंब, राज्य आणि अस्तित्वच नष्ट झाले.
हा 'प्रणश्यति'चा अर्थ आहे.
वर्तमानात, बुद्धिनाशाने व्यक्ती स्वतःचे भविष्य, आरोग्य आणि शांतता गमावते.

निष्कर्ष (Summary / Inference - Nishkarsha)

हा श्लोक क्रोधाला अत्यंत धोकादायक मानतो.
हा क्रोधाचा क्रमबद्ध विघातक परिणाम स्पष्ट करणारा 'सायकॉलॉजिकल फॉर्म्युला' आहे:

क्रोध → संमोह (विवेकनाश) → स्मृतिविभ्रम (कर्तव्य विस्मरण) →
बुद्धिनाश (निर्णयशक्तीचा नाश) → प्रणश्यति (संपूर्ण अध:पतन)

उपदेश / संदेश (Upadesh / Sandesh)

भगवान श्रीकृष्ण या श्लोकातून स्पष्ट सांगतात की,
जर तुम्हाला जीवनातून संपूर्ण नाश वाचवायचा असेल,
तर तुम्ही सर्वप्रथम 'क्रोध' टाळायला हवा.
क्रोधावर विजय मिळवण्यासाठी स्थिर बुद्धी, आत्म-नियंत्रण आणि वैराग्याची साधना करावी.

क्रोधावर नियंत्रण मिळवणे म्हणजे आत्मिक आणि भौतिक जीवनात सुरक्षित राहणे.

समारोप (Conclusion - Samarop)

श्रीमद्भगवद्गीतेतील हा ६३ वा श्लोक मानवी जीवनातील एका कठोर सत्याचा आरसा आहे.
तो सांगतो की, क्रोधाची आग संपूर्ण मानवी अस्तित्वाला जाळून टाकते.
म्हणून ज्ञानी व्यक्तीने विषयांचे चिंतन, आसक्ती, काम आणि विशेषतः क्रोध यापासून दूर राहावे.
आपली बुद्धी आणि स्मृती नेहमी जागृत ठेवावी.

हीच बुद्धीची स्थिरता स्थितप्रज्ञतेचे आणि शेवटी मोक्षाचे साधन आहे.
ज्याने क्रोधावर विजय मिळवला, त्याने जीवनातील सर्वात मोठ्या संकटावर विजय मिळवला,
कारण त्याने स्वतःला 'प्रणश्यति' होण्यापासून वाचवले.

🕉� इति श्रीमद्भगवद्गीतेच्या द्वितीयाध्यायातील ६३वा श्लोक समाप्तः 🕉�

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.10.2025-मंगळवार.
===========================================