श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २: -श्लोक-६४-रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन-1

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६४-

रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ २‑६४॥

परन्तु अपने अधीन किये हुए अन्तः करणवाला साधक अपने वश में की हुई, राग-द्वेष से रहित इन्द्रियों द्वारा विषयों में विचरण करता हुआ अन्तःकरण की प्रसन्नता को प्राप्त होता है |(64)

🕉� श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ६४

श्लोक-६४ :

रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।
रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।

आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ २-६४॥
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ २-६४॥

श्रीमद्भगवद्गीतेतील श्लोकाचा अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth)

ज्याचा आत्मा (मन) पूर्णपणे वश झालेला आहे,
असा मनुष्य राग (आकर्षण) आणि द्वेषापासून (तिरस्कार) मुक्त झालेल्या इंद्रियांद्वारे (डोळे, कान इत्यादी) विषयांचे (शब्दादी भोग) सेवन करीत असूनही,
प्रसन्नता (चित्ताची शांती) प्राप्त करतो.

सरळ अर्थ:
जो पुरुष आपल्या मनाला आणि इंद्रियांना पूर्णपणे ताब्यात ठेवतो,
तो बाह्य जगात वावरत असतानाही (विषयांचा उपभोग घेत असतानाही),
आसक्ती आणि तिरस्कारापासून मुक्त राहतो
आणि त्यामुळे त्याला शाश्वत शांती (प्रसन्नता) मिळते.

श्रीमद्भगवद्गीतेतील श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)

Deep Meaning / Essence

या श्लोकात 'आत्मवश्यैर्विधेयात्मा' या पदातून भगवंतांनी स्थितप्रज्ञ पुरुषाचे एक अत्यंत महत्त्वाचे लक्षण सांगितले आहे.

नियंत्रित इंद्रिये आणि मन (विधेयात्मा):

'विधेयात्मा' म्हणजे ज्याचे मन त्याच्या पूर्णपणे ताब्यात आहे.
ज्याप्रमाणे प्रशिक्षित घोडे स्वारच्या इच्छेनुसार धावतात,
त्याचप्रमाणे या पुरुषाची इंद्रिये त्याच्या आत्म्याच्या (बुद्धीच्या) नियंत्रणाखाली असतात.

राग-द्वेषरहित वर्तन (रागद्वेषवियुक्तैः):

हा मनुष्य जगातील सर्व विषय (उदा. सुंदर रूप, मधुर आवाज, चविष्ट पदार्थ) भोगतो,
परंतु हे सर्व करत असताना तो त्यांच्याशी आसक्त होत नाही (राग नाही),
आणि त्यांच्या अभावी दुःख मानत नाही (द्वेष नाही).
इंद्रिये विषयांमध्ये वावरतात, पण मन तटस्थ, साक्षीदार म्हणून राहते.

प्रसन्नतेची प्राप्ती (प्रसादमधिगच्छति):

जेव्हा मन राग आणि द्वेषाच्या लाटांमध्ये अडकत नाही,
तेव्हा ते शांत राहते.
हीच 'प्रसन्नता' आहे — ही बाह्य वस्तूंवर अवलंबून नसते,
तर ती आंतरिक आणि शाश्वत असते.

ही अशी मानसिक स्थिती आहे जिथे कोणताही बदल,
यश किंवा अपयश मनाच्या स्थिरतेला धक्का पोहोचवू शकत नाही.

सारांश:

हा श्लोक सांगतो की बाह्य गोष्टींचा त्याग करणे आवश्यक नाही,
तर आंतरिक आसक्तीचा त्याग करणे महत्त्वाचे आहे.
मन आणि इंद्रिये यांना नियंत्रित करून,
त्यांच्यावर प्रेम आणि द्वेष न ठेवता विषयात वावरणे — हीच खरी योगसाधना आहे.

यातूनच परम शांती (प्रसाद) प्राप्त होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.10.2025-बुधवार.
===========================================