श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: - श्लोक-65- प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-65-

प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते।।65।।

अन्तःकरण की प्रसन्नता होने पर इसके सम्पूर्ण दुःखों का अभाव हो जाता है और उस प्रसन्न चित्तवाले कर्मयोगी की बुद्धि शीघ्र ही सब ओर से हटकर परमात्मा में ही भली भाँति स्थिर हो जाती है |(65)

🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ६५ 🙏

प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते। प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते।।६५।।

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा अर्थ
प्रसन्नता प्राप्त झाल्यावर (आत्मवशी इंद्रियांद्वारे विषयांचा उपभोग घेणाऱ्या पुरुषाला) त्याच्या सर्व दु:खांची हानी (नाश) होते. आणि अशा प्रसन्न चित्त (शांत व आनंदी मनाच्या) पुरुषाची बुद्धी लवकरच (परमात्म्यामध्ये) चांगल्या प्रकारे स्थिर होते.

थोडक्यात: भगवंताच्या कृपेने किंवा आत्मिक शांतीमुळे मन प्रसन्न झाल्यावर सर्व दुःखे नष्ट होतात आणि अशा प्रसन्न मनाच्या व्यक्तीची बुद्धी तत्काळ एकाग्र होऊन स्थिर होते.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): सखोल भाव आणि सार
हा श्लोक मागील श्लोकांशी (६२, ६३, ६४) जोडलेला आहे. मागील श्लोकात सांगितल्याप्रमाणे, संयमी साधक जेव्हा राग आणि द्वेषापासून मुक्त होऊन, आपल्या आत्म्याच्या ताब्यात असलेल्या इंद्रियांद्वारे (आत्मवश्यैः) विषयांशी व्यवहार करतो, तेव्हा त्याला प्रसन्नता (प्रसादम्) प्राप्त होते. हा श्लोक त्या प्रसन्नतेचे फल (परिणाम) सांगतो.

'प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते': ही प्रसन्नता प्राप्त होताच साधकाच्या जीवनातील सर्व दुःखांचा नाश होतो. येथे 'दुःख' म्हणजे केवळ शारीरिक किंवा तात्कालिक कष्ट नव्हे, तर संसारातील त्रिविध ताप (आध्यात्मिक, आधिभौतिक आणि आधिदैविक) आणि विषयांच्या आसक्तीमुळे उत्पन्न होणारी मानसिक अशांती यांचा अंत होतो. प्रसन्नता म्हणजे केवळ आनंद नव्हे, तर चित्ताची शांत आणि निर्मळ अवस्था होय. ही अवस्था प्राप्त झाल्यावर, सुख-दुःखाच्या द्वंद्वाचा परिणाम मनावर होत नाही, त्यामुळे दुःख शिल्लक राहत नाही.

'प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते': ज्याचे चित्त (मन) प्रसन्न आणि शांत आहे, त्याची बुद्धी त्वरित स्थिर होते. 'पर्यवतिष्ठते' म्हणजे सर्व बाजूंनी हटून एका परमात्म्यामध्ये किंवा आत्म्यामध्ये भलीभाँती स्थिर होते. अस्थिर मनच बुद्धीला भरकटवते. जेव्हा मन शांत होते, तेव्हा बुद्धीची अस्थिरता (चंचलता) आपोआप संपते. मग बुद्धी संशयरहित होऊन, परमात्मतत्त्वात किंवा आत्मज्ञानात दृढ होते.

सखोल भावार्थ असा आहे की, इंद्रियांना विषयांपासून पूर्णपणे दूर ठेवणे कठीण आहे; पण जर विषयांशी व्यवहार करताना मन शांत आणि संयमित असेल, तर ती अवस्थाच साधकासाठी दुःखमुक्तीचे आणि बुद्धीच्या स्थिरतेचे कारण बनते. म्हणून, बाह्य त्याग महत्त्वाचा नसून, आंतरिक प्रसन्नता आणि अनासक्ती अत्यंत महत्त्वाची आहे.

प्रत्येक SHLOKAचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration/Analysis of SHLOKA in Marathi)

१. आरंभ (Introduction):
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांख्ययोग आणि स्थितप्रज्ञ पुरुषाची लक्षणे सांगत आहेत. श्लोक ६४ मध्ये, श्रीकृष्ण यांनी सांगितले की ज्याने आपले मन वश केले आहे, असा पुरुष राग-द्वेषापासून मुक्त होऊन इंद्रियांनी विषयात वावरला तरी त्याला 'प्रसाद' (प्रसन्नता) प्राप्त होते. श्लोक ६५ मध्ये, त्याच प्रसन्नतेचे अद्भुत फल सांगितले जात आहे. हा श्लोक साधकासाठी एक प्रेरणास्रोत आणि अंतिम ध्येयाचा मार्गदर्शक आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.10.2025-गुरुवार.
===========================================