श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: - श्लोक-65- प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-65-

प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते।।65।।

२. विवेचन (Elaboration/Analysis):
या श्लोकाचे दोन महत्त्वपूर्ण भाग आहेत, जे एकमेकांवर अवलंबून आहेत:

अ) प्रसादे सर्व दुःखांचा नाश:

प्रसाद म्हणजे काय?: 'प्रसाद' म्हणजे केवळ बाह्य आनंद किंवा हसू नव्हे. येथे 'प्रसाद' म्हणजे अंतःकरणाची अत्यंत निर्मळ, शांत, आणि सम अवस्था. ही अवस्था साधकाला तेव्हा प्राप्त होते, जेव्हा तो इंद्रियांच्या अधीन न राहता, आत्म्याच्या नियंत्रणाखाली राहून विषयांशी व्यवहार करतो (श्लोक ६४).

दुःखांचे मूळ: सर्व दुःखांचे मूळ हे अज्ञान, आसक्ती आणि अपेक्षांमध्ये आहे. आपल्याला वाटेल की एखादी बाह्य घटना दुःख देते, पण खरे तर त्या घटनेबद्दलची आपली प्रतिक्रिया (राग-द्वेष) आणि त्यातून निर्माण होणारी अस्थिरता दुःख देते.

दुःख कसे संपते?: जेव्हा मन प्रसन्न असते, तेव्हा ते कोणत्याही परिस्थितीत तटस्थ राहते. सुखात आसक्ती नसते आणि दुःखात द्वेष नसतो. या तटस्थतेमुळे, बाह्य घटनांचा मनावर परिणाम होत नाही. यामुळे सर्व प्रकारची मानसिक आणि भावनिक दुःखे नष्ट होतात. दुःखे येतात-जातात, पण प्रसन्न चित्त त्यांच्याने विचलित होत नाही, म्हणून त्याला दुःखाची 'हानी' होते.

ब) प्रसन्न चित्तामुळे बुद्धीची स्थिरता:

मन आणि बुद्धीचा संबंध: मन हे अत्यंत चंचल आहे (विषयांकडे धावणारे), तर बुद्धी ही निर्णय घेणारी शक्ती आहे. मन विषयांकडे धावते तेव्हा बुद्धी गोंधळून जाते आणि निर्णय घेऊ शकत नाही.

प्रसन्न चित्त: चित्त (मन) प्रसन्न झाले म्हणजे ते शांत झाले. त्याची चंचलता थांबली. मन शांत झाल्यावर, बुद्धीला बाह्य विकारांची अडचण राहात नाही.

बुद्धीची स्थिरता: 'पर्यवतिष्ठते' म्हणजे बुद्धी पूर्णपणे स्थिर होते. ही स्थिरता एका विशिष्ट विषयावर नसून, परमात्मतत्त्वात, आत्मज्ञानात किंवा आत्मस्वरूपात होते. 'स्थितप्रज्ञा'साठी ही स्थिर बुद्धी आवश्यक आहे. स्थिर बुद्धीचा अर्थ आहे की, बुद्धी आता संशयातीत, निःसंदेह आणि एकाग्र झाली आहे. ती आता कशानेही विचलित होऊ शकत नाही.

३. उदाहरणा सहित (With Examples):
उदाहरण १: विद्यार्थ्याचे चित्त (मन) आणि बुद्धी: एखादा विद्यार्थी केवळ अभ्यासाचेच नव्हे, तर खेळ, चित्रपट, मित्रमंडळी आणि भविष्याची चिंता या अनेक विषयांत गुंतलेला असतो (अस्थिर मन). त्यामुळे त्याची बुद्धी अभ्यासावर पूर्णपणे स्थिर होऊ शकत नाही.

प्रसाद (प्रसन्नता) कधी मिळते?: जेव्हा तो विद्यार्थी फळाची (निकलाची) चिंता सोडून, केवळ आपले कर्म (अभ्यास) शांतीने आणि एकाग्रतेने करतो.

दुःखांची हानी: त्याला आता परीक्षेच्या निकालाचे भय किंवा अभ्यासातील अडचणीचे मोठे दुःख वाटत नाही, कारण त्याने फळावरील आसक्ती सोडली आहे. (सर्व दुःखांची हानी).

बुद्धीची स्थिरता: यामुळे त्याचे मन शांत होते आणि त्याची बुद्धी सहजपणे व त्वरित अभ्यासाच्या विषयात स्थिर होते. (बुद्धिः पर्यवतिष्ठते).

उदाहरण २: कर्मयोगी: एखादा कर्मयोगी आपले काम (नियत कर्म) निष्काम भावाने करत आहे.

कामात यश मिळाले किंवा अपयश, दोन्ही परिस्थितीत तो शांत राहतो (प्रसाद प्राप्त).

यामुळे यशाचा गर्व किंवा अपयशाचा शोक त्याला होत नाही (सर्व दुःखांची हानी).

त्याचे लक्ष केवळ कामाच्या गुणवत्तेवर आणि परमार्थ साधनावर स्थिर होते (बुद्धिः पर्यवतिष्ठते).

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Inference):
समारोप: भगवंतांनी या श्लोकात आंतरिक शांतीचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. संयम (इंद्रियनिग्रह) हा केवळ एक उपाय आहे, पण त्याचे खरे फल हे चित्ताची प्रसन्नता आहे. ही प्रसन्नता प्राप्त होताच जीवनातील सर्व त्रासांचा अंत होतो आणि बुद्धी स्वतःच्या मूळ स्वरूपात (परमात्म्यात) स्थिर होते.

निष्कर्ष: स्थितप्रज्ञाची अवस्था केवळ इंद्रियांना दाबून ठेवण्याने मिळत नाही, तर प्रसन्नता (आंतरिक शांती) प्राप्त करण्याने मिळते. ज्या पुरुषाला ही शांती प्राप्त होते, त्याला बाह्य जगातील कोणतीही गोष्ट विचलित करू शकत नाही. म्हणूनच, साधकाने आपले अंतिम लक्ष चित्त प्रसन्न ठेवण्यावर केंद्रित करावे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.10.2025-गुरुवार.
===========================================