कबीर दास-दुख में सुमरिन सब करे, सुख में करे न कोय-2-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

दुख में सुमरिन सब करे, सुख में करे न कोय ।
जो सुख में सुमरिन करे, दुख काहे को होय॥१॥

२. विवेचन (Elaboration/Analysis):
अ) "दुख में सुमरिन सब करे," (दुःखाच्या वेळी परमेश्वराचे स्मरण सगळेच करतात):

सखोलता: संकटे, आजार, नुकसान किंवा अपयश आल्यावर मनुष्य हताश होतो आणि त्याची अहंकाराची भिंत कोसळते. जेव्हा त्याचे स्वतःचे सामर्थ्य आणि बुद्धी काम करत नाही, तेव्हा तो अदृश्य शक्तीचा आधार शोधतो. ही मानवी प्रवृत्ती आहे. या अवस्थेत देवाचे नाव मुखातून सहज बाहेर पडते. परंतु कबीरांच्या मते, ही भक्ती खऱ्या अर्थाने भक्ती नसते, ती केवळ एक गरज (Need) असते.

ब) "सुख में करे न कोय ।" (सुखाच्या काळात मात्र कोणीही करत नाही):

सखोलता: जेव्हा जीवनात यश, धन, आरोग्य आणि प्रसिद्धी असते, तेव्हा माणूस स्वतःला कर्ता (Doer) मानतो. त्याला वाटते की हे सर्व माझ्या बुद्धीने आणि मेहनतीने मिळवले आहे. तो देवाच्या कृपेला आणि नियोजनाला विसरतो. याच वेळी त्याच्या मनात अहंकार (Ego) वाढतो, ज्यामुळे तो चुकीच्या मार्गाने जातो आणि त्याला नीतीचे विस्मरण होते. कबीरांना हेच सांगायचे आहे की, सुखात मिळालेली विस्मृती (देवाचे विस्मरण) हेच भविष्यातील दुःखाचे मूळ कारण आहे.

क) "जो सुख में सुमरिन करे," (जो मनुष्य सुखाच्या दिवसांतही परमेश्वराचे स्मरण करतो):

सखोलता: येथे कबीर आदर्श साधकाचे लक्षण सांगतात. सुखात स्मरण करणारा मनुष्य हा विवेकशील असतो. तो मिळालेल्या सुखाला क्षमायाचनेसारखे (Temporary) आणि ईश्वरी प्रसाद मानतो. तो सतत कृतज्ञ (Grateful) राहतो. यामुळे त्याच्या मनात विनम्रता (Humility) कायम राहते. सुखात स्मरण केल्याने, तो आपल्या कर्तव्यापासून विचलित होत नाही आणि नीती-धर्माचे पालन करतो.

ड) "दुख काहे को होय॥" (तर त्याला दुःख कशाला होईल?):

सखोलता: हा दोह्याचा निष्कर्ष आहे. जो सुखातही देवाला स्मरतो, त्याला दुःख का होत नाही? कारण...

त्याने सुखात असताना चुकीची कर्मे केली नाहीत, ज्यामुळे कर्मफळ त्याला दुःख देत नाही.

तो सुखाशी आसक्त नसल्यामुळे, जेव्हा सुख निघून जाते, तेव्हा त्याला मानसिक आघात होत नाही (अनासक्तीचे सुख).

त्याचे मन नेहमी शांत आणि समाधानी राहते, ज्यामुळे बाह्य संकटे आली तरी तो विचलित होत नाही. अशा स्थितीत, दुःख त्याला स्पर्श न करता निघून जाते.

३. उदाहरणा सहित (With Examples):
उदाहरण १: विद्यार्थी आणि परीक्षा:

एखादा विद्यार्थी परीक्षेच्या वेळी (दुःखात) देवाला नवस करतो आणि अभ्यास करतो. पण, निकाल चांगला लागल्यावर (सुखात) तो देवाचे स्मरण सोडून अहंकारी होतो आणि चुकीच्या संगतीत जातो. यामुळे भविष्यात त्याला पुन्हा अपयशाचे दुःख मिळते.

याउलट, जो विद्यार्थी चांगल्या निकालातही (सुखात) विनम्र राहतो, आणि आपले यश हे परमेश्वराचा आशीर्वाद मानतो, तो निरंतर अभ्यास आणि नीतीचे पालन करतो. त्यामुळे त्याला भविष्यात कधीही मोठे दुःख (अपयश) भोगावे लागत नाही.

उदाहरण २: धन आणि सत्ता:

अनेक लोक गरिबीत असताना देवाची भक्ती करतात आणि मदतीची याचना करतात.

पण, जेव्हा त्यांना भरपूर धन आणि सत्ता मिळते (सुख), तेव्हा ते अहंकारी बनून लोकांना त्रास देतात आणि अनीतीचे मार्ग अवलंबतात. याचे अंतिम फळ त्यांना संकट आणि दुःख देते.

याउलट, जो सुखातही (सत्ता आणि धन असताना) धर्माचे आणि नीतीचे स्मरण ठेवतो, तो आपले धन आणि सत्ता लोकांच्या कल्याणासाठी वापरतो, ज्यामुळे त्याला लोकांचे आशीर्वाद मिळतात आणि त्याला संकटे कधीच येत नाहीत.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Inference):
समारोप: कबीर दास जींचा हा दोहा शिकवतो की भक्ती ही नित्य असावी, ती कोणत्याही स्वार्थावर किंवा गरजेवर आधारित नसावी. सुखात देवाचे स्मरण ठेवणे म्हणजे आत्मपरीक्षण करणे आणि अहंकारापासून दूर राहणे होय.

निष्कर्ष (Inference): मानवी जीवनातील दुःख हे बाह्य संकटांमुळे नव्हे, तर सुखाच्या काळात केलेल्या चुका आणि वाढलेल्या अहंकाराचे परिणाम आहे. जो व्यक्ती सुखातही नम्रता आणि कृतज्ञतेने देवाचे स्मरण करतो, तो सतत नीती आणि धर्माच्या मार्गावर चालतो. त्यामुळे त्याचे भविष्य सुरक्षित होते आणि त्याला दुःखाची भीती राहत नाही. सुखी जीवनाचा आधार हा सुखात केलेली भक्ती आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.10.2025-गुरुवार.   
===========================================