श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २-श्लोक-66-नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना-2

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-66-

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना।
न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्।।66।।

३. 'न चाभावयतः शान्तिः' (ज्याला चिंतन नाही, त्याला शांती नाही)

ज्याच्या चित्तात आत्म्याचे चिंतन नाही
(म्हणजेच चित्त स्थिर नाही),
तो सतत विषय-वासनांच्या आणि अपेक्षांच्या जाळ्यात
अडकलेला असतो.

या अपेक्षा पूर्ण झाल्या नाही तर दुःख आणि अपूर्णता वाटू लागते.
यामुळे मनुष्याच्या मनात सतत अस्वस्थता, तळमळ आणि धावपळ
चालू राहते. अशा प्रकारची चंचल आणि बहिर्मुख वृत्ती असल्यामुळे
त्याला अंतःकरणाची शांती (चित्त-प्रसाद) कधीच मिळू शकत नाही.

शांतीचा अर्थ आहे सर्व इच्छा आणि द्वेषांपासून मुक्ती.
ही मुक्ती चिंतनाशिवाय शक्य नाही.

उदाहरण: एखाद्या माणसाने सर्व भौतिक सुख-साधने मिळवली,
पण त्याचे मन सतत अधिक मिळवण्याच्या लोभात
किंवा गमावण्याच्या भीतीत गुंतले आहे.
त्याच्याकडे सर्वकाही असूनही त्याला शांती मिळत नाही,
कारण त्याचे मन बाह्य विषयांमध्ये अडकले आहे.

४. 'अशान्तस्य कुतः सुखम्' (अशांत मनुष्याला सुख कसे मिळेल?)

हा श्लोकाचा निष्कर्ष आणि अंतिम सत्य आहे.
मनुष्याचे अंतिम ध्येय सुख (परम आनंद, शाश्वत समाधान)
प्राप्त करणे आहे.
जेथे शांती नाही, तेथे सुख असूच शकत नाही.

खरे सुख हे अंतःकरणाच्या शांततेत असते,
ते बाह्य वस्तूंमध्ये नसते.

उदाहरण: अनेक मोठे राजे-महाराजे किंवा श्रीमंत लोक,
ज्यांच्याकडे सर्व सुख-सोयी आहेत, ते अशांत असतात,
कारण त्यांचे मन सत्ता आणि संपत्तीच्या काळजीने ग्रासलेले असते.

याउलट, एक संन्यासी किंवा योगसाधक,
ज्याच्याकडे फारसे काही नाही, तो शांत असतो
आणि म्हणून सुखी असतो.
बाहेरून शांती नसताना आतून सुख मिळणे हे अशक्य आहे.

💎 समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit)

समारोप:
भगवान श्रीकृष्ण या श्लोकात मनुष्य जीवनाच्या सुखाचे मूळ कारण
स्पष्ट करतात. खरे सुख हे इंद्रिय-संयमनावर आणि आत्म-चिंतनावर
अवलंबून आहे. जोपर्यंत मनुष्य आपल्या मनाला आणि इंद्रियांना
बाह्य विषयांमध्ये भटकू देतो, तोपर्यंत त्याला
निश्चयात्मक बुद्धी, शुद्ध भावना, आणि शांती
यापैकी काहीही प्राप्त होत नाही.

निष्कर्ष (Summary / Inference):
या श्लोकाचा स्पष्ट निष्कर्ष असा आहे की,
आत्म-नियंत्रण (संयम) हेच परम सुखाचे एकमेव द्वार आहे.

असंयम
→
अस्थिर बुद्धी
→
आत्म-चिंतनाचा अभाव
→
अशांती
→
सुखाचा अभाव
असंयम→अस्थिर बुद्धी→आत्म-चिंतनाचा अभाव→अशांती→सुखाचा अभाव

म्हणून, मनुष्याने योगमार्गात किंवा आत्मिक साधनेत युक्त (स्थिर)
होऊन, मनाला वश केले पाहिजे, कारण शांतीशिवाय
सुखाची कल्पनाही करता येत नाही.

हा श्लोक स्पष्टपणे सांगतो की,
आपले मन आणि बुद्धी स्थिर ठेवल्याशिवाय
जीवनातील खरी दिशा आणि आनंद कधीच
मिळू शकत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.10.2025-शुक्रवार
===========================================