श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २:--श्लोक-67- इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-67-

इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि।।67।।

क्योंकि जैसे जल में चलने वाली नाव को वायु हर लेती है, वैसे ही विषयों में विचरती हुई इन्द्रियों में से मन जिस इन्द्रिय के साथ रहता है वह एक ही इन्द्रिय इस अयुक्त पुरुष की बुद्धि को हर लेती है |(67)

🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६७ 🙏

🌊 श्लोक
इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते। तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि।।६७।।

📜 SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा अर्थ
इन्द्रियाणां हि चरतां - विषयांमध्ये (भोगांमध्ये) वावरणाऱ्या (भटकणाऱ्या) इंद्रियांपैकी.

यत् मनः अनुविधीयते - ज्या एका इंद्रियाच्या मागे मन लागते.

तत् अस्य हरति प्रज्ञाम् - ती इंद्रिये (ते मन) या मनुष्याच्या बुद्धीचा (विवेकाचा) नाश करते.

वायुः नावम् इव अम्भसि - जसा वारा पाण्यातील नावेला (दिशाहीन करून) हरण करतो.

संपूर्ण अर्थ: पाण्यामध्ये (समुद्रात) चालणाऱ्या नावेला जसा जोरदार वारा भरकटवून घेऊन जातो, तसेच विषयांमध्ये (भोगांमध्ये) वावरणाऱ्या इंद्रियांपैकी ज्या इंद्रियाच्या मागे मन लागते, तेच मन या पुरुषाच्या विवेकाला (सारासार विचार करण्याच्या बुद्धीला) हरण करून टाकते, अर्थात त्याचा नाश करते.

💡 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): श्लोकाचा गहन आशय
हा श्लोक मन आणि इंद्रिये यांच्या संयमाचे महत्त्व स्पष्ट करतो. पूर्वीच्या श्लोकांतून श्रीकृष्ण स्थिरबुद्धीच्या लक्षणांचे वर्णन करीत आहेत. ज्याची बुद्धी स्थिर नसते, त्याचे मन आणि इंद्रिये त्याला कसे भरकटवतात, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

मन हे इंद्रियांचे सेनापती आहे. इंद्रिये आपल्या-आपल्या विषयात (उदा. डोळे रूप पाहण्यात, कान आवाज ऐकण्यात) स्वाभाविकपणे प्रवृत्त असतात. पण जर मन त्या इंद्रियांच्या मागे लागले, म्हणजे एखाद्या विशिष्ट विषयाचा भोग घेण्याची तीव्र आसक्ती मनात निर्माण झाली, तर ते मन व्यक्तीच्या विवेकाचे (सारासार विचार करण्याच्या शक्तीचे) हरण करते.

या श्लोकात एक सुंदर आणि अत्यंत योग्य उदाहरण (उदाहरणा सहित) दिले आहे:

नाव (नाव): हे मनुष्य शरीराचे प्रतीक आहे, जे जीवन-सागरातून प्रवास करत आहे.

जल (पाणी): हा संसार आणि कर्म आहे.

वारा (वायु): ही विषय-भोग किंवा इंद्रियांची आसक्ती आहे.

नावेतील प्रवासी/नाविक (बुद्धी/प्रज्ञा): हा विवेक किंवा सारासार विचारशक्ती आहे.

ज्याप्रमाणे पाण्यात चालणाऱ्या नावेला जोरदार वारा आपल्या इच्छेनुसार कोणत्याही दिशेला ओढून घेऊन जातो आणि नाविक (कॅप्टन) तिची दिशा नियंत्रित करू शकत नाही; त्याचप्रमाणे, विषयांमध्ये आसक्त झालेले मन (जोरदार वाऱ्याप्रमाणे) माणसाच्या विवेकाला आणि स्थिर बुद्धीला (नाविकाप्रमाणे) दिशाहीन करते. त्यामुळे व्यक्ती योग्य-अयोग्य, धर्म-अधर्म याचा विचार करू शकत नाही आणि त्याचे अधःपतन होते.

सार: एकाही इंद्रियाच्या विषयातील आसक्तीला बळी पडले तरी ते मन संपूर्ण बुद्धीला भ्रष्ट करू शकते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.11.2025-शनिवार.
===========================================