श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २:--श्लोक-67- इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-67-

इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि।।67।।

🔍 प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, extensive, and lengthy elaboration/analysis)
१. आरंभ (Arambh): प्रस्तावना
हा श्लोक, सांख्ययोगाच्या अध्यायातील, स्थिरप्रज्ञ व्यक्तीच्या लक्षणांच्या विवेचनातील एक अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा आहे. श्लोक-६३ मध्ये क्रोधापासून बुद्धीनाशापर्यंतची साखळी सांगितली, आता श्लोक-६७ मध्ये मन आणि इंद्रिये यांच्या संयमाचा अभाव कसा बुद्धीनाश करतो, हे भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनला समजावून सांगत आहेत. हा उपदेश केवळ अर्जुनासाठी नव्हे, तर प्रत्येक साधक आणि सामान्य मनुष्यासाठी आहे. मानवी जीवनातील सर्वात मोठा शत्रू बाहेर नसून, असंयमित मन आहे, हे यातून सिद्ध होते.

२. विवेचन (Vivechan): सविस्तर विश्लेषण
अ. इंद्रिये आणि त्यांचे भरण-पोषण
'इन्द्रियाणां हि चरताम्': इंद्रिये त्यांच्या स्वभावाप्रमाणे (रूप, रस, गंध, स्पर्श, शब्द) बाह्य जगातील विषयांमध्ये (भोगांमध्ये) स्वाभाविकपणे वावरत असतात. हे त्यांचे नैसर्गिक कार्य आहे. पण, समस्या तेव्हा सुरू होते, जेव्हा मन त्यांना त्या विषयांचा उपभोग घेण्यासाठी प्रोत्साहित करते आणि त्यांच्या मागे लागते (अनुविधीयते).

उदाहरण: एखाद्या स्वादिष्ट पदार्थाचा वास येणे (गंध) हे नाकाचे कार्य आहे. वास घेणे हे थांबवता येत नाही. पण, 'तो पदार्थ खाण्याची इच्छा' उत्पन्न होऊन त्यामागे धावणे हे मनाचे कार्य आहे. मन जर तिथे 'अडकले' तर तो वास 'आसक्ती' बनतो.

ब. मनाची विनाशक शक्ती
'यन्मनोऽनुविधीयते': येथे 'यत्' (ज्या) या शब्दाने एक किंवा अनेक इंद्रिये अपेक्षित आहेत. म्हणजेच, जर मन कोणत्याही एकाही इंद्रियाच्या विषयामध्ये पूर्णपणे गुंतले, तर ते इतर सगळ्या इंद्रियांच्या नियंत्रणालाही दुर्लक्षित करते. आसक्त झालेले मन, विवेक बुद्धीला बाजूला सारून फक्त त्या विशिष्ट भोगाच्या प्राप्तीसाठी व्यक्तीला प्रवृत्त करते.

उदाहरण: एका व्यक्तीला पैशाची (अर्थाची) तीव्र आसक्ती (एक प्रकारचा विषय) आहे. ही आसक्ती इतकी वाढते की, तो पैसा मिळवण्यासाठी तो चोरी किंवा भ्रष्टाचारासारखे अनैतिक मार्ग स्वीकारतो. या वेळी त्याच्या मनात 'चोरी करणे अयोग्य आहे' हा विचार (विवेक) येत नाही, कारण मनाच्या आसक्तीने (वाऱ्याने) त्याच्या विवेकाच्या नौकेला हरण केलेले असते.

क. बुद्धीचे हरण (तदस्य हरति प्रज्ञाम्)
प्रज्ञा (बुद्धी/विवेक) म्हणजे योग्य-अयोग्य, सत्य-असत्य, नित्य-अनित्य यातील भेद ओळखण्याची क्षमता. जीवनात काय कल्याणकारक आहे आणि काय अहितकारक, हे जाणणे म्हणजे प्रज्ञा.

जेव्हा मन विषयांमध्ये गुंतते, तेव्हा हे 'हरति प्रज्ञाम्' (बुद्धीचे हरण करते) कार्य सुरू होते. बुद्धीचे हरण म्हणजे बुद्धीचा नाश होणे, ती काम न करणे. मन आसक्त झाल्यामुळे, बुद्धीच्या जागी केवळ विषय-भोगाची कामना (इच्छा) राहते.

परिणाम: बुद्धी हरवली की, मनुष्य क्षुल्लक सुखासाठी मोठे नुकसान करून घेतो. जसे, क्रोधामुळे नाती तोडणे, व्यसनाधीनतेमुळे आरोग्य आणि धन गमावणे.

ड. प्रभावी दृष्टांत (वायुर्नावमिवाम्भसि)
हा दृष्टांत (उपमा) या श्लोकाचे हृदय आहे. समुद्रातील नाव स्थिर राहण्यासाठी, किनाऱ्यावर पोहोचण्यासाठी नावीकाचे नियंत्रण आवश्यक असते. नाविक म्हणजे बुद्धी.

असंतुलित मन हे प्रचंड वाऱ्यासारखे आहे. वादळात जसा नाविक नावेला नियंत्रित करू शकत नाही, तसाच विषयांमध्ये आसक्त झालेला मनुष्य आपल्या बुद्धीला वळवू शकत नाही.

संसार (अंभसि) हे पाणी सतत अस्थिर असते. यात मन (वारा) नावेला (देहाला) दिशाहीन करून बुडवून टाकते. मग, त्या व्यक्तीचे उद्दिष्ट (मुक्ती/कल्याण) बाजूला राहते आणि तो संसारात भटकत राहतो.

३. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit)
समारोप (Samarop):
स्थिर बुद्धी, आत्मज्ञान किंवा योग साधनेच्या मार्गावर चालणाऱ्या साधकांसाठी हा श्लोक एक मोठा इशारा आहे. थोडक्यात, साधकाने एक गोष्ट लक्षात ठेवली पाहिजे की, जरी तुम्ही अनेक इंद्रियांवर नियंत्रण मिळवले असले, तरी जर एकाही इंद्रियाच्या (आसक्तीच्या) मागे मन लागले, तर तुमचा संपूर्ण प्रवास धोक्यात येतो. मन हेच नियंत्रणाचे आणि विनाशाचे मुख्य केंद्र आहे.

निष्कर्ष (Nishkarsha/Inference):
उपाय (Solution): या श्लोकानंतर लगेचच श्लोक ६८ मध्ये भगवान श्रीकृष्ण सांगतात, "तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः। इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता।।" म्हणजेच, ज्याची इंद्रिये सर्व प्रकारे आवरली आहेत, त्याचीच बुद्धी स्थिर होते.

या श्लोकाचा निष्कर्ष हाच आहे की, बाह्य वस्तूंचा त्याग करण्यापेक्षा, त्यांच्याविषयी मनात असलेली आसक्ती (राग-द्वेष) सोडणे महत्त्वाचे आहे. मन जर स्थिर आणि आत्म्याच्या अधीन असेल, तर इंद्रिये त्यांचे काम करत असतानाही बुद्धीचे हरण होणार नाही. मन संयमित करणे, हेच स्थिर बुद्धी प्राप्त करण्याचे अंतिम आणि एकमेव साधन आहे.

विषय-भोगांची आसक्ती ही आत्मज्ञानाच्या मार्गातील सर्वात मोठी बाधा आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.11.2025-शनिवार.
===========================================