संत सेना महाराज-पांडुरंग ध्यानी, पांडुरंग मनी-2-

[Atul Kaviraje]

                       "संत चरित्र"
                       ------------

        संत सेना महाराज-

कडवे २ चे विवेचन: 'जागृती स्वप्नी पांडुरंग॥'
या ओळी अखंडित भगवतप्रेमाची परमावधी स्पष्ट करतात. या अवस्थेत, भक्तासाठी काळ, अवस्था आणि स्थान या गोष्टींचा फरक उरत नाही.

अ. जागृतीत पांडुरंग (जागृती):
'जागृती' म्हणजे दैनंदिन व्यवहार, ज्ञानेंद्रिये आणि कर्मेंद्रिये कार्यरत असलेली अवस्था.

सखोलता: भक्त जेव्हा जागृत असतो, तेव्हा तो जगाचा व्यवहार करतो; पण त्याची दृष्टी आणि बुद्धी हे सगळे पांडुरंगमय झालेले असते. तो कोणत्याही व्यक्तीत किंवा वस्तूत द्वैत पाहत नाही, त्याला प्रत्येक ठिकाणी, प्रत्येक जीवात पांडुरंगाचेच रूप दिसते. 'सर्वत्र विठ्ठल' ही त्याची जीवनशैली बनते. ही जाणीव त्याला पापकर्म करण्यापासून आणि आसक्ती ठेवण्यापासून वाचवते.

ब. स्वप्नात पांडुरंग (स्वप्नी):
'स्वप्न' ही अचेतन मनाची (Unconscious State) अवस्था आहे. या अवस्थेवर भक्ताचे नियंत्रण नसते. पण ज्याचे चेतन मन इतके शुद्ध झाले आहे, त्याचे स्वप्न देखील भगवंताच्या भेटीचे स्थान बनते.

उदाहरण: अनेक संतांना स्वप्नात भगवंताचा साक्षात्कार झाला आहे किंवा भगवंतांनी दर्शन दिले आहे. याचा अर्थ हाच आहे की, बाह्य जगाचा संपर्क तुटल्यावरही, भक्ताचे अंतःकरण भगवंताच्या विचारात मग्न आहे. ही अवस्था सिद्ध करते की, भगवत्प्रेम हे केवळ ओठांवर नाही, तर आत्म्याच्या गाभ्यापर्यंत पोहोचले आहे.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit)
समारोप (Samarop):
संत सेना महाराजांचा हा छोटासा अभंग साधकाला 'अखंड नामस्मरणाचा' आणि 'सर्वव्यापी ईश्वर-दर्शनाचा' महान संदेश देतो. भगवंताला जीवनात स्थान देणे म्हणजे केवळ मंदिरात जाऊन पूजा करणे नव्हे, तर आपल्या ध्यान, मन, जागृती आणि स्वप्न या चारही अवस्थांवर भगवंताचा एकछत्री अंमल असणे. हीच पराभक्तीची (Supreme Devotion) अवस्था आहे.

निष्कर्ष (Nishkarsha/Inference): 🌟
या अभंगाचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की, ज्या भक्ताने पांडुरंगाला आपले एकमेव आश्रयस्थान मानले, त्याच्यासाठी जगाचे सगळे व्यवहार (जागृतीचे कर्म) आणि मनाचे सगळे विचार (स्वप्न आणि ध्यान) हे पांडुरंगमय होतात. भक्ताला तेव्हा देहाची, वेळेची आणि स्थानाची मर्यादा उरत नाही. त्याचे जीवन म्हणजे एक अखंड भजन बनते.

केवळ ध्यान केल्याने भगवंत भेटत नाही, तर ज्या क्षणी आपले मन आणि चित्त पांडुरंगाच्या विचारात स्थिर होते, तेव्हाच भक्ताला 'जागृती' व 'स्वप्न' या दोन्ही अवस्थांत पांडुरंगाचे 'साक्षात' दर्शन होते.

असा सेनाजींना ध्यास लागला होता. केव्हा एकदा पांडुरंग भेटेल ?

एक दिवस असेच महाराष्ट्रातून अनेक साधुसंतांची मांदियाळी सेनाजींच्या घरी मुक्कामास आली. ईश्वरीभक्तांच्या आगमनामुळे पती-पत्नीना खुप आनंद झाला. संतांचे स्नान, पूजापाठ, भोजन, विश्रांती यांसारख्या गोष्टींच्या व्यवस्थेला. पत्नी सुंदरबाई त्वरित सेवेला लागली. तीर्थयात्रा, धर्मविचार या चर्चेमध्ये सेनाजींचा सकाळी बराच वेळ गेला आणि राजसेवेची रोजची वेळ टळून गेली. राजदरबारी राजा वीरसिंह वाट पाहून बेचैन झाला, त्याने सेनाजीला बोलवण्यासाठी घरी सेवक पाठविले. दाराशी राजाची माणसे आल्यावर सुंदरबाईने सांगितले, "साधुसंत पाहुणेमंडळी घरी आलेत. थोड्याच वेळात त्यांचे आदरातिथ्य आटोपून येतील," सेवकांनी दरबारी येऊन राजाला अतिशयोक्ती करून सांगितले. "सेनाजी साधूसंतांची सेवा झाल्याशिवाय दरबारी येणार नाहीत. मला साधू महत्त्वाचे आहेत."

राजा कडाडला, संतापला, दारावरच्या चार शिपायांना बोलावून सांगितले. "सेन्याला बांधून माझ्या पुढे हजर करा" राजाच्या हुजऱ्यांना आनंद वाटला. ते म्हणू लागले, "लोकांनी या सेन्याला फार डोक्यावर घेतले आहे. तो म्हणतो "मी फक्त ईश्वराचा दास आहे... बाकी कोणालाही मी किंमत देत नाही." त्यामुळे राजा कोपिष्ट झाला, हुकूम केला, "त्वरित त्याला देहदंडाची शिक्षा द्या. शिपाई राजाञ्ञेचा हुकूम घेऊन बाहेर पडले. राजवाड्याच्या बाहेर शिपाई पडताच, काखेत धोकटी अडकवलेले सेनाजी राजासमोर उभे, राजाच्या नजरेला दिसल्याबरोबर 'सेनाजी'ला या शिपायांनी कसे पाहिले नाही, याचे नवल वाटले.

राजा सेनाजींच्या नजरेस पडताच स्मित हास्य करून म्हणाले, "घरी अचानक संतमंडळी आली, सेवकास उशीर झाला, कसूर माफी असावी, सेवकास क्षमा करावी." राजाने सेनाजींचे उद्गार ऐकून, सेनार्जींची प्रसन्न मुद्रा पाहून राजा

खजील होऊन थिजून गेला, राजाच्या श्मश्रूसाठी आसन मांडून सेनाजी घोक उघडून बसले, राजाने सेनाजींच्या घरी पाठविलेल्या शिपायांना परत येण्याचा निरोप धाडला. राजा वीरसिंह हजामतीसाठी सेनार्जीसमोर आसनावर बसला. सेनाजींचा राजाच्या डोक्याला हस्तस्पर्श होताच, अलौकिक अशी अनुभूती आली. राजाचे संपूर्ण शरीर उत्साहित झाले. आज वेगळाच अनुभव राजाला जाणवला, त्या राजाला काय माहीत की, एका भक्तासाठी प्रत्यक्ष परब्रह्म सेनारूपाने अवतरला आहे, भक्ताचे प्राणसंकट टाळण्यासाठी देवच आलेत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.11.2025-शनिवार.
===========================================