चाणक्य नीति -- तदहं संप्रवक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यया -1-🙏📜

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

तदहं संप्रवक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यया ।
येन विज्ञानमात्रेण सर्वज्ञत्वं प्रपद्यते ।।३।।

अर्थ- इसलिए लोगों का भला करने के लिए मै उन बातों को कहूंगा जिनसे लोग सभी चीजों को सही परिपेक्ष्य में देखेंगे।

Meaning: Therefore with an eye to the public good, I shall speak that which, when understood, will lead to an understanding of things in their proper perspective.

🙏 चाणक्य नीती - प्रथम अध्याय - श्लोक-३ 🙏📜

मूळ श्लोक (Mool Shloka):
तदहं संप्रवक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यया ।
येन विज्ञानमात्रेण सर्वज्ञत्वं प्रपद्यते ।।३।।

१. आरंभ (Arambh): प्रस्तावना 💡

चाणक्य नीतीमधील हा तिसरा श्लोक आचार्य चाणक्यांच्या 'नीती ग्रंथाचा' उद्देश स्पष्ट करतो.
पहिल्या दोन श्लोकांमध्ये आचार्य चाणक्यांनी परमेश्वराला नमन करून या नीतीशास्त्राची रचना करत असल्याचे सांगितले.
हा तिसरा श्लोक हे शास्त्र सामान्य लोकांसाठी का आणि कशा प्रकारे उपयुक्त आहे, हे सांगून या ग्रंथाचे महत्त्व स्थापित करतो.

मुख्य विषय:
या नीतीशास्त्राचे ज्ञान प्राप्त केल्याने मनुष्य कसा 'सर्वज्ञ' (सर्व काही जाणणारा) बनू शकतो, हे स्पष्ट करणे.
चाणक्यांचा उद्देश केवळ ज्ञान देणे नाही, तर लोककल्याण (लोकानां हितकाम्यया) साधणे आहे.

२. प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):

संस्कृत पद — मराठी अर्थ

तदहं — ते (शास्त्र) मी.
संप्रवक्ष्यामि — चांगल्या प्रकारे सांगणार आहे (सांगण्यास सुरुवात करत आहे).
लोकानां हितकाम्यया — लोकांच्या कल्याणाच्या (हित) इच्छेने.
येन — ज्या ज्ञानाने.
विज्ञानमात्रेण — केवळ (ते) ज्ञान प्राप्त झाल्याने.
सर्वज्ञत्वं — सर्वज्ञता (सर्व काही जाणण्याची स्थिती).
प्रपद्यते — प्राप्त होते.

संपूर्ण अर्थ:
लोकांच्या कल्याणाच्या इच्छेने, ते नीतीशास्त्र मी (तुम्हाला) चांगल्या प्रकारे सांगण्यास सुरुवात करत आहे;
ज्या नीतीशास्त्राचे केवळ ज्ञान प्राप्त झाल्याने मनुष्य 'सर्वज्ञता' (सर्व काही जाणण्याची स्थिती) प्राप्त करतो.

३. प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Elaboration / Analysis):
ओळ १: 'तदहं संप्रवक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यया'

अ. सखोल भावार्थ: लोककल्याणाचा उदात्त हेतू
आचार्य चाणक्य येथे आपला उदात्त हेतू स्पष्ट करतात.
'तदहं' (ते मी) म्हणजे ज्या नीती-धर्माचे आणि आचार-विचारांचे ज्ञान राज्यकारभारासाठी आवश्यक आहे, ते मी सांगणार आहे.
'लोकानां हितकाम्यया' हे पद अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
चाणक्य हे केवळ तत्त्वज्ञान किंवा सिद्धांत मांडत नाहीत, तर सामान्य माणसाला जीवन जगताना येणाऱ्या समस्यांवर व्यावहारिक उपाय देण्यासाठी हा ग्रंथ लिहीत आहेत.
त्यांचे ज्ञान सत्ताप्राप्तीसाठी नसून, जनतेच्या कल्याणासाठी (हित) आहे.

ब. विस्तृत विवेचन:
चाणक्य नीती हे केवळ राजनीतीचे पुस्तक नाही, तर ते समाजनीती, अर्थनीती, आणि धर्मनीतीचा संगम आहे.
जेव्हा समाजातील प्रत्येक व्यक्ती नीतीधर्माने वागेल, तेव्हा आपोआपच राज्य स्थिर होईल आणि समृद्धी येईल.
नीतीशास्त्राचा अभ्यास करून, व्यक्ती स्वतःचे आणि समाजाचे कल्याण कसे करावे, हे शिकते.
हा ग्रंथ आत्म-प्रसिद्धीसाठी नसून, समाजाला अंधारातून ज्ञानाकडे घेऊन जाण्यासाठी आहे, हे चाणक्य नम्रपणे सांगतात.

उदाहरण:
आचार्य चाणक्यांनी आपल्या शिष्यांना (व सामान्य लोकांना) उपदेश देण्यापूर्वी हा हेतू स्पष्ट केला.
कारण, त्यांच्या नीतीचा उद्देश चांगला राजा निर्माण करणे आणि त्या राजाद्वारे प्रजेला सुखी करणे हा होता.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.11.2025-शनिवार.
===========================================