कबीर दास-माला फेरत जुग भया, फिरा न मन का फेर-1-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

कबीर दास जी के दोहे आज के समय में भी बहुत ज्ञानवर्धक है, जिनमें भक्ति की प्रधानता स्पष्ट रूप से दृष्टिगत होती है। परंतु कबीर दास जी ने इन दोहों की रचना तत्कालीन समाज के उत्थान के लिए किया था।

माला फेरत जुग भया, फिरा न मन का फेर।
कर का मन का डार दें, मन का मनका फेर॥३॥

भावार्थ- कोई व्यक्ति लम्बे समय तक हाथ में लेकर मोती की माला तो घुमाता है, पर उसके मन का भाव नहीं बदलता, उसके मन की हलचल शांत नहीं होती। कबीर की ऐसे व्यक्ति को सलाह है कि हाथ की इस माला को फेरना छोड़ कर मन के मोतियों को बदलो या  फेरो।

🙏 संत कबीरदासजींचा दोहा - सखोल मराठी विवेचन 🙏📜
मूळ दोहा (Mool Doha):

माला फेरत जुग भया, फिरा न मन का फेर।
कर का मनका डार दें, मन का मनका फेर॥

१. आरंभ (Arambh): प्रस्तावना 💡

संत कबीरदासजींच्या दोह्यांमध्ये भक्ती, ज्ञान आणि वैराग्य यांचा त्रिवेणी संगम आढळतो.
कबीरांनी नेहमीच दांभिक कर्मकांडांवर आणि बाह्य आचारांवर कठोर टीका केली.
त्यांच्या दोह्यांचा मूळ उद्देश तत्कालीन समाजात रूढ असलेल्या अंधश्रद्धा आणि पाखंडांना दूर करणे हा होता.
प्रस्तुत दोहा, नामस्मरणाच्या नावाखाली सुरू असलेल्या बाह्य दिखाव्यावर आक्षेप घेण्यासाठी रचला आहे.

२. प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):

हिंदी ओळ   मराठी अर्थ
माला फेरत जुग भया,   जपमाळ फिरवत (मोती मोजत) संपूर्ण युग (किंवा खूप मोठा काळ) निघून गेला.
फिरा न मन का फेर।   तरीही मनातील वृत्ती (वाईट विचार, आसक्ती, अहंकार) बदलली नाही.
कर का मनका डार दें,   म्हणून, हातातील माळेचे मणी (मनका) फेरणे सोडून दे.
मन का मनका फेर॥   त्याऐवजी, मनाच्या मण्यांना (विचारांना) बदलण्याचा (शुद्ध करण्याचा) प्रयत्न कर.

३. प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Elaboration/Analysis):
ओळ १: 'माला फेरत जुग भया' (जपमाळ फिरवत युग निघून गेले)

अ. सखोल भावार्थ:
कबीर म्हणतात की, मनुष्य देवाची भक्ती करत असल्याचे दाखवण्यासाठी
किंवा पुण्य मिळवण्यासाठी वर्षानुवर्षे हातात जपमाळ घेऊन तिचे मणी फिरवत राहिला.
'जुग भया' म्हणजे अतिशय दीर्घ काळ उलटून गेला.
ही ओळ त्या साधकांवर टीका करते, जे फक्त बाह्य क्रियांनाच अध्यात्म मानतात.

ब. विस्तृत विवेचन (उदाहरणासहित):
अनेक लोक तासन्तास बसून जपमाळ फिरवतात, पण त्यांचे लक्ष जपामध्ये नसते.
माळ फिरते, पण मन संसाराच्या विचारात, लोभात, किंवा द्वेषात असते.
कबीर म्हणतात — हजारो फेऱ्या मारल्या तरी भक्तीचा भाव नसेल, तर ते निरर्थक आहे.
हे तसेच आहे, जसे विद्यार्थी पुस्तक उघडतो पण मन खेळात असते, त्यामुळे काही शिकत नाही.

ओळ २: 'फिरा न मन का फेर।' (मनातील वृत्ती बदलली नाही)

अ. सखोल भावार्थ:
ही दोह्याची मुख्य ओळ आहे. बाहेरून माळ फिरली, देवाचे नाम घेतले,
पण मनातील वृत्ती — लोभ, मोह, क्रोध, अहंकार — कायम राहिले.
कबीर म्हणतात, अशा जपाचा काहीही उपयोग नाही.
भक्तीचा अर्थ मनातील विकार नष्ट होणे, हे त्यांनी अधोरेखित केले आहे.

ब. विस्तृत विवेचन (उदाहरणासहित):
मनुष्याचा खरा शत्रू बाहेर नाही, तो त्याच्या आत आहे.
कबीर सांगतात की आत्मशुद्धी ही पहिली पायरी आहे.
जर जप करताना दुसऱ्याचा हेवा किंवा द्वेष मनात असेल,
तर माळेतील मणी केवळ दगडाचे राहतात, देवत्व त्यात नसते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.11.2025-शनिवार.
===========================================