श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:- श्लोक-68-तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-68-

तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता।।68।।

इसलिए हे महाबाहो ! जिस पुरुष की इन्द्रियाँ इन्द्रियों के विषयों से सब प्रकार निग्रह की हुई हैं, उसी की बुद्धि स्थिर है |(68)

🙌 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६८

तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः। इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता।।६८।।

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा अर्थ
म्हणून, हे महाबाहो (महान बाहू असलेल्या अर्जुना)! ज्या पुरुषाची इंद्रिये (डोळे, कान, त्वचा, जीभ, नाक) इंद्रियांच्या विषयांकडून (इंद्रियार्थेभ्यः), म्हणजे रूप (देखणे), रस (चव), गंध (वास), स्पर्श (स्पर्शणे) आणि शब्द (ऐकणे) यांपासून सर्वप्रकारे (सर्वशः) पूर्णपणे आवरलेली (निगृहीतानि) असतात, त्याचीच (तस्य) बुद्धी (प्रज्ञा) स्थिर (प्रतिष्ठिता) होते.

थोडक्यात: ज्याने आपल्या सर्व इंद्रियांना त्यांच्या विषयांच्या आकर्षणातून पूर्णपणे दूर ठेवले आहे, त्याची बुद्धी खऱ्या अर्थाने स्थिर आणि परमात्म्यामध्ये प्रतिष्ठित झाली आहे.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): श्लोकाचा सखोल भावार्थ
हा श्लोक स्थितप्रज्ञाच्या (स्थिर बुद्धीच्या मनुष्याच्या) लक्षणांचे वर्णन करणाऱ्या शृंखलेतील एक महत्त्वाचा निष्कर्ष आहे. मागील श्लोकात (२.६७) भगवंतांनी सांगितले होते की ज्याप्रमाणे वारे पाण्यातील नौकेला दिशाहीन करून दूर घेऊन जाते, त्याचप्रमाणे इंद्रियांच्या मागे धावणारे मन मनुष्याच्या बुद्धीला हरवून टाकते.

या श्लोकात श्रीकृष्ण अर्जुनाला 'महाबाहो' (महान बाहू असलेला) असे संबोधून सांगतात की, ज्याच्याकडे इंद्रियांवर विजय मिळवण्याचे शारीरिक सामर्थ्य आणि मानसिक बळ आहे. हा शब्द सूचित करतो की इंद्रियांना वश करणे हे एका महान योद्ध्याच्या लढ्यापेक्षा कमी नाही.

सखोल भावार्थ असा आहे की: स्थिर बुद्धीची (स्थितप्रज्ञाची) अवस्था केवळ ज्ञानाने किंवा तात्त्विक विचारांनी प्राप्त होत नाही, तर ती संपूर्ण इंद्रिय संयमाने साधता येते. जो पुरुष बाहेरील विषयांचे आकर्षण, त्यांची चटक, पूर्णपणे सोडून देतो, तोच बुद्धीला स्थिर करू शकतो. याचा अर्थ फक्त विषयांपासून दूर राहणे नाही, तर सर्वशः (सर्वप्रकारे) म्हणजे कोणत्याही परिस्थितीत, कोणत्याही वेळी, कोणत्याही इंद्रियाद्वारे, विषयांशी संबंध न ठेवणे. जेव्हा इंद्रिये पूर्णपणे अंतर्मुख होतात आणि बाह्य जगातील सुखांमध्ये रममाण होत नाहीत, तेव्हाच मन स्थिर होते आणि बुद्धी परमात्मतत्त्वावर प्रतिष्ठित होते. अशा व्यक्तीची बुद्धी कोणत्याही विकारांनी, वासनांनी किंवा बाह्य प्रलोभनांनी ढळत नाही. ही अवस्था आत्मसाक्षात्काराची पहिली पायरी आहे.

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
१. आरंभ (Introduction)
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांख्ययोग आणि स्थितप्रज्ञता (स्थिर बुद्धी) याबद्दल उपदेश देत आहेत. श्लोक ६७ मध्ये, इंद्रियांच्या अधीन झालेल्या मनुष्याच्या बुद्धीची अस्थिरता दर्शविल्यानंतर, प्रस्तुत ६८ व्या श्लोकात भगवंत स्थिर बुद्धी प्राप्त करण्याचा निश्चित मार्ग स्पष्ट करतात. हा श्लोक साधकाला इंद्रिय-संयमाचे महत्त्व आणि त्याचे अंतिम फळ काय आहे, हे ठामपणे सांगतो.

२. विवेचन (Elaboration/Analysis)
हा श्लोक पूर्वी सांगितलेल्या सर्व उपदेशांचा (विशेषतः २.५४ पासूनच्या) सारांश आणि निष्कर्ष आहे.

अ. 'तस्मात्' (म्हणून): हा शब्द पूर्वीच्या श्लोकाशी (२.६७) संबंध जोडतो. मागील श्लोकात, ज्याची इंद्रिये अनियंत्रित आहेत, त्याचे कसे पतन होते हे सांगितले; म्हणून, त्याचे पतन होऊ नये आणि बुद्धी स्थिर व्हावी यासाठी हा पुढील उपाय सांगितला आहे. 'तस्मात्' म्हणजे, जर तुम्हाला बुडालेल्या नावेप्रमाणे बुद्धी गमवायची नसेल, तर हा उपाय करा.

ब. 'महाबाहो' (महान बाहू असलेल्या): हा शब्द अर्जुनाच्या शारीरिक सामर्थ्याचे प्रतीक आहे. भगवंत सूचित करतात की ज्याप्रमाणे अर्जुन आपल्या महान सामर्थ्याने बाहेरील शत्रूंना हरवू शकतो, त्याचप्रमाणे या सामर्थ्याचा उपयोग करून त्याने आतील शत्रूंना (इंद्रिय विषयांना) वश करायला शिकले पाहिजे. आतील लढाई ही बाहेरील लढाईपेक्षा अधिक कठीण असते आणि त्यासाठी तितकेच महान सामर्थ्य लागते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.11.2025-रविवार.
===========================================