श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:- श्लोक-68-तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-68-

तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता।।68।।

क. 'निगृहीतानि सर्वशः इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः' (इंद्रिये इंद्रियांच्या विषयांकडून सर्वप्रकारे आवरलेली): हे या श्लोकाचे मध्यवर्ती आणि सर्वात महत्त्वाचे तत्त्व आहे.

इंद्रिये (Indriyas): ज्ञानेंद्रिये (डोळे, कान, नाक, जीभ, त्वचा) आणि कर्मेंद्रिये (हात, पाय, वाणी, गुद, उपस्थ) यांचा येथे समावेश आहे, तसेच मन हे देखील सहावे इंद्रिय मानले जाते.

इंद्रियार्थ (Indriya-artha): हे इंद्रियांचे विषय आहेत—रूप, रस, गंध, स्पर्श आणि शब्द. हेच विषय मनुष्याला आकर्षणाची जाळी टाकून बंधनात पाडतात.

निगृहीतानि (Restrained/Vash Keleli): म्हणजे केवळ विषयांचा उपभोग न घेणे नव्हे, तर इंद्रियांची त्यांच्या विषयांकडे धाव घेण्याची प्रवृत्तीच नष्ट करणे. कासवाने आपले अवयव कवचात ओढून घ्यावेत, त्याप्रमाणे इंद्रिये बाह्य विषयांकडून अंतर्मुख करणे.

सर्वशः (Completely/सर्वप्रकारे): या शब्दावर विशेष भर आहे. याचा अर्थ इंद्रियांचा संयम अर्धवट नसावा. एखाद्या इंद्रियाला आवरले आणि दुसऱ्याला मोकळे सोडले, तर बुद्धी पुन्हा अस्थिर होऊ शकते. संयम हा पूर्ण आणि शाश्वत असला पाहिजे.

ड. 'तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता' (त्याची बुद्धी स्थिर होते): इंद्रियांवर पूर्ण विजय मिळवण्याचे हे अंतिम फळ आहे. ज्याची इंद्रिये पूर्णपणे वश होतात, त्याला बाह्य जगातील सुख-दुःख, मान-अपमान, लाभ-हानी कशानेही विचलित करू शकत नाही. त्याची बुद्धी आत्मतत्त्वावर किंवा परम सत्यावर प्रतिष्ठित (निश्चितपणे स्थिर) होते. ही स्थिर बुद्धीच त्याला अंतिम मुक्तीकडे घेऊन जाते.

३. उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit): उदाहरणाने स्पष्टीकरण
१. जहाजाचे उदाहरण (Reference to previous Shloka): मागील श्लोकात, अनियंत्रित इंद्रिये (वारा) नौकेला (मनाला) भरकटवतात असे सांगितले. या श्लोकात, इंद्रियांना (वाऱ्याला) पूर्णपणे नियंत्रित करून (उदा. नौकेचा नांगर टाकून) नौकेला (मनाला) एका स्थिर बिंदूवर (आत्म्यावर) बांधून ठेवणे, म्हणजे बुद्धी स्थिर करणे होय.

२. योगी आणि सामान्य मनुष्य:

सामान्य मनुष्य: रस्त्यावरून जाताना त्याला स्वादिष्ट पदार्थांचा सुगंध (गंध) येतो, त्याचे मन लगेच त्या पदार्थांच्या उपभोगासाठी धाव घेते. याने त्याची बुद्धी खाण्यापिण्याच्या विचारात अडकते. त्याची बुद्धी अस्थिर आहे.

स्थितप्रज्ञ (योगी): त्याला तोच सुगंध येतो, पण त्याच्या इंद्रियांची विषयांकडे धाव घेण्याची सवय पूर्णपणे नष्ट झालेली असते (निगृहीतानि सर्वशः). तो केवळ त्या सुगंधाची नोंद घेतो, पण त्याचे मन त्यात आसक्त होत नाही. त्याची बुद्धी स्थिर राहते आणि आत्म्यामध्ये रममाण होते.

३. तपस्वी विश्वामित्राचे उदाहरण: पौराणिक कथांमध्ये विश्वामित्रांसारख्या महान तपस्व्यांची उदाहरणे आहेत, ज्यांनी हजारो वर्षे कठोर तपश्चर्या केली. पण जेव्हा अप्सरांच्या 'रूप' (इंद्रियार्थ) किंवा कामवासनेच्या 'स्पर्श' (इंद्रियार्थ) ने त्यांची परीक्षा घेतली, तेव्हा त्यांची इंद्रिये क्षणभरही 'सर्वशः निगृहीत' न राहिल्याने त्यांची तपश्चर्या भंग पावली आणि बुद्धी विचलित झाली. यावरून लक्षात येते की, इंद्रिय संयम किती कठीण आणि 'सर्वशः' असणे किती महत्त्वाचे आहे.

४. निष्कर्ष (Nishkarsha/Summary)
हा श्लोक सांख्ययोगातील कर्म आणि ज्ञान यांच्या समन्वयाचा अंतिम टप्पा दर्शवतो. स्थितप्रज्ञता ही बाह्य कृतीने नव्हे, तर आतील संयमाने प्राप्त होते. ज्याचे मन आणि इंद्रिये पूर्णपणे वश झाले आहेत, तोच मनुष्य या संसार सागरात स्थिर बुद्धीने (प्रज्ञा प्रतिष्ठिता) शांतपणे राहू शकतो. स्थिर बुद्धीचा आधार हा पूर्ण आणि सर्वव्यापी इंद्रिय संयम आहे.

समारोप (Conclusion)
या श्लोकातून भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आणि समस्त साधकांना हा संदेश देतात की, स्थितप्रज्ञ अवस्थेचा पाया बाह्य त्याग नाही, तर आंतरिक संयम आहे. इंद्रियांच्या संपूर्ण निग्रहातूनच मन शुद्ध होते, मन शुद्ध झाल्यावर बुद्धी निर्मळ होते, आणि निर्मळ बुद्धीच आत्मतत्त्वाला जाणू शकते. ज्याची बुद्धी स्थिर झाली, त्याचे जीवन कृतार्थ झाले!

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.11.2025-रविवार.
===========================================